سیمای ابراهیم در مثنوی علاوه بر مقام نبوت، سیمای عارف کاملی است که در مبارزه با بت نفس، الگوی سالکان و مریدان بحر صفا گشته است. مولوی در داستان ابراهیم با توجه کامل به اشارات و دقایق قرآنی، به ذکر سرگذشت شیخ کاملی میپردازد که در میدان نظر و عمل سربلند و پیروز، مراحل فنای فیالله را پشت سر میگذارد و با اطمینان کامل به مرحله شهود بقا نایل گردیده و به مقام خلیل اللهی میرسد. ابراهیم از نگاه مولانا بیانگر سیر تخلی و تحلی و تجلی عارف است.
در متون عرفاني، دو زبان متفاوت کاربرد دارد: يکي، زبان عبارت و ديگري، زبان اشارت، زبان اشارت زباني است که از طريق رمز، اشاره، نماد و تمثيل، براي القاي معاني بهره ميبرد و در عين غيرصريحبودن، زباني قانون مند و منسجم است که از ارزشي والا برخوردار است. اساس اين زبان تاويلي را بايد در آيات قرآن کريم و روايات ائمه دين (ع) جست و جو کرد، زيرا بسياري از مفاهيم کلام الهي با زبان رمز و تمثيل، بيان شده است. يکي از اين داستانهاي رمزي در قرآن کريم، داستان حضرت ابراهيم (ع) است که عرفا در آثار خويش به جنبههاي رمزي آن توجه کردهاند، زيرا ماجراي عبرتآميز ابراهيم (ع) در پيمانه قصه، همراه ديگر شخصيتهاي داستان بيان شده است و عرفا گاهي به طور صريح يا غيرصريح، به رمزگشايي از آن پرداختهاند. بررسي متون عرفاني، ما را با اين جنبههاي رمزي داستان آشنا ميکند و نشان ميدهد که ابراهيم، رمز سالک حقيقي و پير طريقت، اسماعيل، رمز سالک و مريد حقيقي و آزر و نمرود نيز از موانع سير و سلوکاند. بررسي داستانهاي ديگر پيامبران نيز ميتواند ما را با جنبههاي رمزي اين داستانها آشنا کند.
سيماي مسيح در مثنوي مولوي مطابق نقل قرآن مطرح شده است. مولانا ضمن بيان داستان ولادت مسيح و در گهواره سخن گفتنش، از آنچه بر مريم مادر او كه بيداشتن همسري به امر الهي بر مسيح باردار شده است و مورد سرزنش مردم واقع گرديده، سخن به ميان ميآورد و پس به ذكر احوال زندگي مسيح و معجزات او چون زنده كردن مردگان و شفاي بيماران و بيناكردن كوران و درخواست رسيدن مائده (غذاي آسماني) ميپردازد و در عين حال مولانا از بيان نتيجه عرفاني از احوال عيسي در نقل داستانها غافل نيست.
در خلال دو جنگ ايران و روس كه منجر به جدايي قسمت بزرگي از خاك شمال ايران گرديد، حضور علما در تشويق مردم به دفاع از وطن خويش باعث شد كه اشتهاي دولت تزار روس در دستيابي به آبهاي گرم جنوب كشور (خليج فارس) كور گشته و دست از طمع خام خود بردارد. حضور مستقيم علماي دين چه با صدور فتاوي، چه با حضور در جنگ عامل مهمي در پديد آمدن نوعي از ادبيات شد كه بهترين عنوان براي آن، ادب جهادي است.