ضیاء یا ضیاء الدین نخشبی (درگذشته 751 قمری) طبیب، ادیب، شاعر، مترجم و صوفی معروف شبه قاره است. از نخشبی که در علومی چون ادبیات عربی، فارسی، طب، فقه، تفسیر، حدیث، اخلاق، عرفان، هیئت، موسیقی و نیز زبانهای سنسکریت و هندی تبحر داشت، چندین اثر فارسی بر جای مانده است. جزئیات و کلیات یا چهل ناموس مشهور به ناموس اکبر مجموعه ای از مقالات نظم و نثر فارسی درباره جسم آدمی است. این کتاب به چهل بخش تقسیم شده که در هر بخش یکی از اعضای بدن آدمی به عنوان برترین مخلوق الهی با نثر موزون ادبی و عرفانی شرح داده شده است. کتاب پیش رو با تصحیح و تحقیق علیمحمد موذنی توسط انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در سال 1388 روانه بازار نشر شد.
قصیده تائیه دعبل بن علی خُزاعی، بلندترین شعر دعبل خزاعی شاعر شیعی قرن دوم و سوم در ستایش اهل بیت و بیان فضائل، خلافت، ولایت و مصائب ایشان سروده است. او این شعر را در محضر امام رضا(ع) خواند،امام از شعر او تمجید کرد و به او پاداش داد. برخی شمار ابیات را تا ۱۳۰ بیت نوشتهاند. قصیدههای مهم را در ادبیات عرب بر مبنای قافیه مینامند مانند میمیه فرزدق. از این رو، این قصیده دعبل را تائیه نامیدهاند. دعبل حدود ۱۵ قصیده و قطعه شعر با قافیه «ت» سرود و طولانیترین و مهمترین قصیدهاش نیز با همین قافیه است. این قصیده در کتابها با نام «التائیه الکبری» و «التائیه الخالده» نیز نامگذاری شده است. نام دیگر این قصیده، «مدارس آیات» است که گفتهاند این نامگذاری از خود دعبل است. چون این عبارت در یکی از بیتهای قصیده آمده، دعبل آن را بدین عنوان نامیده است.
پیشرفت های علمی عصر حاضر بدون شک مرهون تلاش علمی گذشتگان است. آنچه امروز دنیای غرب از آن بهره گیری می کند ریشه ای در مشرق زمین و در گذشته سرزمین های اسلامی دارد. با استقرار و توسعه تمدن اسلامی تمدن و هنر ملل مختلف در مرکز خلافت اسلام تمرکز یافت و در رشته های نجوم، ریاضی، شیمی و پزشکی پیشرفت های عظیمی حاصل گردید. تمدن اسلامی با وجود دانشمندانی چون ابن سینا، رازی و ابوریحان بیرونی به اوج شکوفایی خود رسید و بنای رفیع علم را در سرزمین های اسلامی و مشرق زمین استوارت نمود. بدون تردید ارتباط با ریشه های علمی گذشته آیندگان را در دستیابی به فرهنگ علمی غنی گذشته رهنمون می سازد. و این امر جز با نشر آثار گذشتگان و تلاش در جهت معرفی آنان به دانش پژوهان و مشتاقان دنیای علم و معرفت میسر نخواهد شد. برای دستیابی به پیشرفت های علمی حقیقی بهره برداری بهینه از منابع علمی گذشته و پیوند آن با دانش و اطلاعات و تکنولوژی جهان امروز ضروری است....
خواجه ضیاءالدین نخشبی متخلص به نخشبی یا ضیاء نخشبی از نویسندگان و شعرای معروف قرن هشتم است که از او آثار نسبتاً زیادی در دست است. وی اصلا از مردم نخشب یا نسف (نزدیک سمرقند) بود و از آنجا در روزگار جوانی به هندوستان رفت و در شهر بداؤن سکنی گزید و به سال 751 درگذشت. «افسانه گلریز» کتابی است در سرگذشت معصوم شاه و دختری به نوشابه که از جمله کتب بسیار معروف ضیاء نخشبی شمرده میشود و به نثری آراسته به اشعار و احادیث و اخبار نگارش یافته و طبعی از آن با مقدمه انگلیسی به سال 1913 در کلکته انجام گرفته است. این کتاب در واقع چاپ عکسی از همان چاپ کلکته است.
نویسنده این کتاب «ضیاءالدین نخشبی» از عرفا و ادبای قرن هشتم هجری است. او در اواخر قرن هفتم در شهر «نخشب» یکی از شهرهای قدیمی ایران در ماوراءالنهر به دنیا آمد؛ در جوانی عازم هندوستان شد و به یکی از طریقههای صوفیه، یعنی سلسله «چشتیه» که در آن روزگار مهمترین طریقه عرفانی هند بود پیوست. «طوطینامه» از مجموعههای معروف داستانهای مختلف به زبان فارسی است که روایتهای گوناگونی از آن با نامهای «چهل طوطی» و «جواهر الاسمار» در دست است. این مجموعه اصل هندی دارد و به زبان سانسکریت، «شوکه سیتتی» یا «هفتاد داستان طوطی» نامیده میشود. این کتاب که در سال 1342 به دو زبان انگلیسی و فارسی در کتابخانه اسدی تهران منتشر شده است.