کتابخانه مجازی ادبیات

عظیم‌ترین شاهکار تاریخی که در عصر مغول به رشته تألیف درآمده و بزرگ‌ترین آثار ادبیات ایران کتاب «جامع التواریخ» تألیف خواجه رشیدالدین فضل‌الله است که شامل خصوصیات زندگانی و احوال مغول و عصر تسلط اینان است. این کتاب به امر غازان‌خان و اولجایتو در تحت سرپرستی وزیر معروف همدانی در سال 710 هـ.ق فراهم آمده و شامل سه مجلد است: جلد اول در تاریخ مغول، جلد دوم در تاریخ عمومی و عالم بنام اولجایتو، جلد سوم در جغرافیا. جلد سوم گویا از بین رفته یا تألیف نشده است.

«لُغَتِ فُرس» یا فرهنگ اسدی نام واژه‌نامه مهم و قدیمی است که اسدی طوسی شاعر سرشناس سده پنجم هجری آن را تألیف کرده‌است. اسدی در این کتاب برای شرح غالب لغات، شاهد یا شواهدی از شاعران می‌آورد. ترتیب واژه‌های این واژه‌نامه بر پایه حرف آخر آنها است. اسدی همان‌گونه که خود گفته، این کتاب را برای آن نوشت تا شاعران و نویسندگان پارسی‌زبان سرزمین‌های غربی ایران که با برخی از واژه‌های به‌کاررفته در خراسان و فرارود آشنایی نداشتند بتوانند مشکلات لغوی خود را به یاری این کتاب رفع کنند. این کتاب کهن‌ترین لغت‌نامه فارسی است که در قرن پنجم قمری تألیف گردیده است. آنچه درباره این کتاب قابل توجه است، این است که دسته‌بندی لغات در این کتاب به شیوه‌ای است که نشان می‌دهد هدف از تألیف آن راهنمایی شاعران بوده تا اگر در قافیه شعر محتاج کلمه‌ای شدند و معنی آن را ندانستند، در این کتاب بیابند و استفاده نمایند.

داستان سلامان و ابسال، حکایتی رمزی و تمثیلی است که ریشه ای یونانی دارد. این قصه در حدود قرون سوم و چهارم هجری برای نخستین بار به وسیله حنین بن اسحق حکیم از یونانی به عربی ترجمه شد. این داستان به این دلیل مضمونی عاشقانه، رمزی، تمثیلی، عرفانی و فلسفی دارد، توجه بسیاری از بزرگان ادب و اندیشه ایران را به خود جلب کرده است. به گونه ای که ابن سینا، خواجه نصیر طوسی و جامی این قصه را نقل کردند و بر آن شرح و تاویل آوردند. سلامان و ابسال جامی به جهاتی از دیگر آثار جامی متمایز است و زبان و قالب این منظومه آن را به مثنوی مولوی نزدیک می کند. در ابتدای کتاب پیش رو سابقه داستان سلامان و ابسال از حنین ابن اسحاق، ابن سینا، ابن طفیل و جامی مورد توجه قرار گرفته است. تاویل رموز داستان، مطالعه داخلی داستان، بررسی انتقادی، نیروی سخنوری و قدرت ادبی متن عبدالرحمن جامی مطالب دیگر این کتاب را تشکیل می دهند که به قلم عبدالحی حبیبی نگاشته شده است. در تعلیق انتهای کتاب که به قلم محمد اسمعیل مبلغ درباره شرح رموز داستان نگاشته شده است، تلاش شده علاوه بر فواید ادبی و تاریخی، بهره فلسفی نیز برای خوانندگان حاصل شود. کتاب حاضر به مناسبت پانصد و پنجاهمین سال ولادت جامی هروی توسط انتشارات انجمن جامی کابل و در سال 1343 منتشر شده است.

طبقات ناصری تالیف منهاج الدین سراج جوزجانی (589 - 658 هجری) و درباره تاریخ سلسله‌های اسلامی، سلسله غوریان و دوره استیلای مغول در ایران است. این اثر ارزشمند که در شهر دهلی و توسط یکی از علمای خراسان بزرگ در سال ۶۵۷ هجری به رشته تحریر درآمده، میراث مشترک تاریخی و فرهنگی ایران و هندوستان است و حاوی قسمت مهمی از تاریخ گذشته این کشورهاست. این کتاب مهمترین مآخذ تاریخ اوایل دوره اسلامی هند محسوب می شود. منهاج سراج در تالیف طبقات ناصری کمتر به مداحی و ستایش اغرق آمیز پرداخته و مطالب را تقریبا به سادگی بیان کرده است. اما به ریشه یابی و بررسی علل وقوع حوادث توجهی نشان نداده و در اغلب موارد آنها را به قضا و تقدیر الهی نسبت داده است. نویسنده علاوه بر اینکه از کتب تاریخی دیگر بهره‌های فراوان برده، از مشاهدات و تجربیات خود نیز سود جسته است و اغلب به منابع و مآخذ خود در نگارش مطالب اشاره کرده است. با این حال از ذکر جزئیات وقایع خودداری کرده و بخش هایی از آن ها را مختصر و کوتاه نوشته است. طبقات ناصری مشتمل بر بیست و سه طبقه است و با طبقه انبیاء آغاز می شود و با ذکر وقایع اسلام و خروج مغول به پایان می رسد. جوزجانی تلاش کرده تا در تدوین طبقات، ترتیب وقایع تاریخی تا حد امکان رعایت شود. کتاب حاضر که توسط بنیاد فرهنگی جهانداران غوری در سال 1391 در کابل منتشر شده است از تصحیح عبدالحی حبیبی (۱۲۸۹ – ۱۳۶۳ شمسی) تاریخ نگار معاصر افغانستان پس از گذشت چندین دهه استفاده مجدد کرده است.