این کتاب شرح مختصری است از احوال و اقدامات 111 نفر از شخصیتهای ادبی، سیاسی و دینی آذربایجان؛ به ویژه نقشآفرینیهای سیاسی آنها در عصر مشروطیت تا اواسط دوران پهلوی که مؤلف در طول هفتاد سال زندگی خویش با اکثرآنان محشور و مأنوس بوده است. از جمله چهرههای معرفی شده عبارتند از: آصف الدوله، دکتر ارانی، پرنس ارفعالدوله دانش، اسکندری، امام جمعه خوئی، ایرانشهر، ایرج میرزا جلالالملک، باقرخان سالارملی، کلنل محمد تقی خان پسیان، سیدجعفر پیشهوری، تربیت، تقیزاده، ثقهالاسلام، شیخ محمد خیابانی، حاج میرزا حسن رشدیه، ستار خان سردار ملی، شهریار، کسروی، نوبری، حاج زینالعابدین مراغهای و طالبوف. کتاب با بخش خاتمه، توضیحات نویسنده، فهرست راهنما و عکسهایی از شخصیتهای معرفی شده به پایان میرسد.
سخنوران آذربایجان (از قطران تا شهریار) اثر عزيز دولتآبادى، كتابى است به زبان فارسى از نوع تذكرههاى خاص، محلى و جديد كه به معرفى سخنوران و شاعران آذربايجان مىپردازد. اين اثر به هدف آشنايى با سخنوران اين خطه از سرزمين پهناور ايران اسلامى نگارش شده است. مقدمات نگارش اين كتاب از سال 1345ش با انتشار مقالاتى توسط مؤلف آغاز گرديده و كتاب براى بار نخست بين سالهاى 1355 تا 1357ش منتشر شده است.
کتاب حاضر بیست و سومین شماره از انتشارات ((موسسه تاریخ و فرهنگ ایران)) و دهمین شماره از سلسله تذکرهها محسوب میشود .مباحث این کتاب در دو بخش فراهم آمده است: بخش نخست در دو جلد، حاوی تراجم شاعرانی است که از روزگاران گذشته تا عصر حاضر زیستهاند .بخش دوم شامل شرح حال سخنوران معاصر که مکمل بخش نخستین است.برخی موضوعات کتاب عبارتاند از :((تاریخ و جغرافیای تاریخی آذربایجان)); ((سخنوران اردبیل/الهی اردبیلی، ثانی صفوی، صفیالدین اردبیلی)); ((سخنوران تبریز/ابراهیم تبریزی، ایرج میرزا، حیرت قاجار)) و((سخنوران خوی/انیس خویی، حسین خویی، وامق خویی)) .در بخش پایانی کتاب فهرست خوشنویسان، نقاشان، موسیقیدانان، طبیبان، زنان سخنور آذربایجان، اسامی کتب، اماکن و منابع آمده است .مولف در این کتاب زندگینامه سخنوران آذربایجان و شهرستان را به ترتیب الفبایی آورده است ;همچنین سخنوران با توجه به تخلص و نسبت آنان معرفی شدهاند و مراجع مورد استفاده با ذکر صفحه و به ترتیب تقدم تاریخی نقل شده است. در این اثر به تاریخ و جغرافیای محل و آثار تاریخی استان اشاره شده و نمونههایی از زبان پهلوی آذری آمده است.
محمدعلی جمالزاده در ابتدای کتاب می گوید: "این کتاب به قلم دکتر مهدی مجتهدی در شرح حال تقی زاده است ولی مولف محترم مطالب عام المنفعه بسیاری هم آورده است که هرچند بطور مستقیم به ترجمه حال تقی زاده مربوط نیست یا بهتر بگوییم ارتباط مستقیم ندارد اما حائز اهمیت است و مسائل مهم و مشکلی را روشن می سازد که نهایت احتیاج را به روشن شدن دارد و این یکی از امتیازات کتاب است."