خواجه زینالعابدین علی نویدی عبدی بیگ شیرازی که یکی از پیروان برجسته مکتب ادبی شاعر شهیر آذربایجان نظامی گنجوی در سده شانزدهم میلادی میباشد، در نهم رجب 921 قمری در شهر تبریز دیده به جهان گشود و در سال 988 به سن 65 سالگی در شهر اردبیل بدرود حیات گفت. آثار این شاعر از نظر بررسی و تتبع درباره ادبیات و تاریخ ایران در سده شانزدهم میلادی از اهمیت ویژهای برخوردار است. «جوهر فرد» نخستین مثنوی از دومین خمسه شاعر است. این مثنوی به گفته خود شاعر به شیوه «قران السعدین» امیرخسرو به رشته نظم کشیده شده است. مثنوی با دیباچه نسبتاٌ مفصلی آغاز شده، شامل قطعاتی به شکل مثنوی و یک رشته غزلیات است. تمام غزلها با تخلص عبدی پایان مییابد.
این کتاب دارای چهار فصل و مجموعا دربرگیرنده زندگی و آثار ۲۲۷ نفر از پارسی سرایان قفقاز است. هر فصل به شاعران یک منطقه قفقاز (آران، ارمنستان، داغستان، گرجستان) اختصاص یافته است. نخستین شاعری که زندگی و احوالش در این مجموعه معرفی شده، «ابوالعلای گنجه ای» متوفی به سال ۵۵۴ ه.ق و آخرین آنها، «ناظم ایروانی» متولد سال ۱۳۴۲ ه. ق است. در پایان کتاب نیز فهرست ماخذ و منابع به ترتیب الفبایی تخلص یا نام مولفان آمده است.
شعر معاصر که با وزیدن نسیم مشروطه بر بن پایه ادب کهن سال پارسی چونان گل شاداب سحرانگیزی روئید رنگ و بویی تازه داشت. چون از جوهره فرهنگ جهانی و اندیشه های نو تغذیه کرده بود عطری داشت که آن را از ادبیات سنتی ممتاز می کرد. با این همه یا به آزمودن کالبدهای نو پرداخت و یا زبانی تازه برای غزل سرایی جستجو کرد و از قالب های دیگر دور افتاد. در زمینه مثنوی کسانی چون فروغ، سایه، حقوقی، خانلری و جدی تر از دیگران مهدی حمیدی تجربه هایی کرده اند که همه ارزشمند است. اما این دفتر ابتکاری دیگر است که پس از مشروطه نظیری برای آن نمی شناسیم و خود تمام تلاش شاعر در این راه نیست، که حاصل کار او را پس از انتشار مجموع مثنوی هایش باید قضاوت کرد. اینکه چرا برای انتشار اولین دفتر مثنوی را گزیده است بی دلیل نیست (در حالی که دفترهای غزل و قصیده و نیز گونه های پراکنده و نیمایی آماده چاپ نیز دارد) برخلاف تصور بسیاری سهل باوران مثنوی ساده ترین نوع شعر پارسی نه که دشوارترین نوع است. این تنها قالبی است که در آن تمام شکل بندی های موضوعی یعنی حماسی، غنایی، تعلیمی، نمایشی در تمام ابعادشان می گنجند و هیچ قالب شعری دیگری چنین کششی ندارد. از این گذشته در مثنوی صنایع ظاهری رنگ می بازند و تغییر جوهره می دهند. ایجاز مثنوی با آنچه در کالبد غزل و قصیده ایجاز خوانده می شود، تفاوت فاحش دارد. در این نوع شعر نخست باید حرفی برای گفتن داشت و پس از آن چگونه گفتن را باید دانست وگرنه حاصل کار چیزی است از دست شبه مثنوی یا ضد مثنوی که اگر در صنعت گری سحر حلال کرده و عقد لال پیوسته باشد. در بازار سخن به چیزی و در رسته ناقدان گوهرشناس به پشیزی نمی ارزد. به هر حال این گوینده دوران معاصر را عصر بازشناسی دقیق تر منظومه هایی این چنین می داند که به نظر او تلفیقی است از شاعری و داستان سرایی تا چگونه بازتاب یابد....
عبدی بیگ شیرازی بعد از آنکه مثنوی «جام جمشیدی» خود را در برابر «خسرو و شیرین» نظامی به نظم کشید، به نوشتن نظیرهای بر «هفت پیکر» نظامی پرداخت. شاعر مثنویهایی را که در اواخر عمر خود در «خمستین» (خمسه یکم و دوم) داخل کرده است، بر حسب بحر عروضی آنها را به پنج «بحر» تقسیم کرده و منظومه «هفت اختر» را در بحر چهارم (بحر خفیف» گنجانیده است. منظومه «هفت اختر» با مقدمهای که ویژه مثنویهای قون وسطاست یعنی با توحید، نعت و مناجات آغاز میشود. پس از مناجات نیز شاعر به مدح حکمران زمان شاه طهماسب میپردازد. او سلطان را «دریادل» و «عادل» مینامد و میگوید که گویا بندگان خدا از شاه دلخوشند و فتنه و فساد نیز در دوران او به خواب ابدی فرورفتهاند. موضوع این منظومه به شرح زندگی بهرام گور اختصاص دارد و قهرمان اثر نیز همین سلطان ساسانی است؛ اما عبدی بیگ تغییراتی در اصل سوژه در ترکیب و در مضمون و چهرههای اثر داده است.
خواجه زین العابدین علی مشهور به عبدی بیگ شیرازی و متخلص به نویدی (921- 998 قمری) شاعر، حکیم، ادیب و دبیر دولت صفوی بود. شهرت عبدی بیگ بیشتر به خاطر تاریخ نویسی و شاعری بود و در سرودن مثنوی مهارت بسیار داشت. از مهمترین آثار او کتاب تاریخی تکملة الاخبار است که رخدادهای دنیای اسلام را تا سال ۹۷۸ نگاشته است و شباهت زیادی با کتاب تاریخ جهان آرای قاضی احمد غفاری کاشانی دارد. کتاب پیش رو که به همت عبدالحسین نوایی تصحیح شده است، پس از مقدمه مصحح به ذکر پادشاهان صفویه و سلاطین معاصر ایشان در روم، مصر، شام، حجاز، عراق و دیار بکر و موصل می پردازد. این کتاب در سال 1369 توسط نشر نی روانه بازار گردید.