کتابخانه مجازی ادبیات

فارابی، فیلسوف بزرگ و متفکّر کم نظیر، در دانش الهی و دانش کشورداری دو کتاب بی مانند دارد: یکی سیاست مدنیّه (همین کتاب) و دیگری سیرت فاضله. وی در این دو اثر، و نیز در کتاب فصول المنتزعه، مسائل مهمی از دانش الهی و چگونگی نظام جواهر جسمانی و پیوستگی و پدید آمدن آن‌ها نیز جایگاه‌های انسان و نیروهای او را مشخص کرده است. فارابی بحث وحی را از بحث فلسفه جدا ساخته و همه گونه کشورداری و گرد هم آمدن فاضله و غیر فاضله را تشریح کرده است. مترجم فاضل ضمن به دست دادن ترجمه‌ای روان به فارسی امروز از این کتاب در پایان هر فصل شرح و تفسیر روشنگری آورده است. کتاب دارای دو گفتار است. گفتار اول در نمایاندن گونه‌های هستی و جایگاه‌های آنان در سیزده، فصل و گفتار دوم در گونه‌های سیاست کشورداری در دوازده فصل.

رساله «یک کلمه» مهم‌ترین اثر میرزا یوسف‌خان تبریزی معروف به مستشارالدوله، رجل سیاسی و روشنفکر عهد ناصرالدین شاه قاجار، به احتمال زیاد نخستین اثر برجای‌مانده از جنبش روشنفکری دینی به زبان فارسی است. مستشارالدوله در این رساله می‌کوشد تا نشان دهد اصول تجدد و تجددخواهی در زمینۀ نهاد سیاست و قانون‌گذاری نه‌تنها با تعالیم و احکام دین اسلام ناسازگاری ندارند، بلکه به‌آسانی از این تعالیم و احکام استنباط و استخراج و استنتاج می‌تواند شد. در پایان کتاب نوشتارهایی متفرقه از مستشارالدوله آورده شده است.

کتابی که شش باب آن در این اوراق استنساخ و تصحیح شده است، آداب الملوک و کفایة الملوک نام دارد و تألیف محمد بن مبارکشاه معروف به فخر مدبر است. این شش باب به دلایلی می‌تواند در شمار بهترین ابواب این کتاب باشد؛ چه در آنها نه تنها از شیوه کار و اهمیت دواوین سخن رفته است بلکه صفات افرادی هم که متصدی این شغل‌ها خواهند بود، با ریزه‌کاری‌های شغل آنان ذکر شده است. مطالعه در این ابواب تا حدود زیادی به ویژه از آن روی که زمان مؤلف با اواخر دوره غزنویان پیوسته است، سازمان اداری آن دوره را روشن می‌کند و پیش از او در این ابواب در زبان فارسی جز مطالب پراکنده‌ای که از آثار دیگری در دست است، چیزی موجود نیست و این کتاب یکی از منابع دوره غزنویان به شمار می‌رود. نثر این کتاب از نظر ساده‌نویسی یکی از متون ادبی خوب ادب پارسی به شمار است و از بعضی جهات زبان او شبیه زبان بیهقی است.