کتابخانه مجازی ادبیات

ایرج افشار در معرفی کتاب معرفه الحواس و تربیب رئاسه الناس میگوید: این رساله یکی از آثار تازه یاب در زبان فارسی است که ذکری و نامی از آن را در فهرست های قدیم و جدید نیافته ام. به هر تقدیر رساله ای است که قابل اهمیت و دقت نظر است، هم از حیث اینکه در موضوع حواس بدن و سیاست مدن به زبان فارسی آثار متعدد نداریم و هم از این حیث که متنی است نسبتا قدیمی یعنی از اواخر قرن هفتم هجری و چاپ آن بی چون و چرا واجب می نمود. مولف این رساله که کاتب نسخه است در رقم ختام نسخه نام خود را چنین معرفی کرده است : "محمدبن الحسن بن محمد بن المرتضی مبارکشاه الحسینی الواعظ الابرقوهی". کتاب به کوشش ایرج افشار و توسط دانشگاه ادبیات و علوم انسانی و دانشگاه تربیت معلم در سال 1358 به چاپ رسیده است

خواجه نصیرالدین طوسی کتاب «اخلاق ناصری» را در سال 633 هجری در زمان اقامتش در قهستان به نام ناصرالدین عبدالرحیم بن ابی منصور محتشم قهستان تألیف کرد. اصل کتاب ترجمه «الطهارة الاعراق» ابن مسکویه رازی است که خود این کتاب در حکمت عملی است. اما خواجه نصیرالدین طوسی که کتاب را از دو قسم دیگر یعنی حکمت مدنی و حکمت منزلی خالی می‌یابد، با توجه به اقوال و آرای دیگر حکما، این دو موضوع را به آن ترجمه می‌افزاید؛ بنابراین کتاب «اخلاق ناصری» شامل سه مقاله است: مقاله اول: در تهذیب اخلاق، مقاله دوم: در تدبیر منازل، و مقاله سوم: در سیاست مدن. اما در این گزیده سعی شده استخوان‌بندی و اسلوب تدوین کتاب محفوظ بماند و از هر فصل، مسائل مهم انتخاب شود، به طوری که سلسله مطالب اساسی از هم گسسته نشود.

«انیس الناس» کتابی است در اخلاق و سیاست؛ یعنی مجموعهای است از دو رشته ای که در تمدن اسلامی به سیاست مدن و تدبیر منزل شناخته می شد. کتاب در بیست باب است و مؤلف در نگارش آن تعدادی از کتب عمده ادب فارسی را مورد استفاده قرار داده است؛ مانند قابوسنامه، گلستان، بوستان، کلیله و دمنه، خمسه نظامی و ... و از آوردن اشعار بسیار قدما خودداری نداشته و گاه به گاه اشعاری هم از خود به متن الحاق کرده است. قسمت های سودمندتر کتاب حکایات و مضامینی است که مؤلف از عصر خود می آورد؛ مانند آنچه در باب شمس الدین محمد سیدشریف، شمس الدین محمد حافظ، مولانا نور سمرقندی، محب الدین جزری، محمود خجندی نقل کرده یا اطلاعاتی مختصر که در باب شول و گوکان و مدارس سنغریه و فزاریه نوشته است. از نویسنده این کتاب اطلاع زیادی در دست نیست. نامش شجاع بوده و به گونه ای که خود در متن آورده، جدش پسرعموی شاه شیخ ابواسحق اینجو بوده است. قسمتی از زمان حیات مؤلف مصادف با دوران حکومت مغیث الدین ابوالفتح ابراهیم سلطان تیموری که از سال 817 تا 838 در فارس به حکومت اشتغال داشت و مؤلف مذکور کتابش را در سال 830 به نگارش درآورده است.