به طور کلی خارجیانی که در طول قرون و اعصار در ایران سفر کرده و مشاهدات خود را به رشته تحریر کشیدهاند، چند طبقه و درجه بودهاند؛ اولا ایلچیان و سفیران ملوک و سلاطین عیسوی که پس از شنیدن آوازه قدرت و صیت شهرت شهریاران ایران یا برای اقناع حس کنجکاوی مخدومین خویش یا به منظور عقد اتحادی به ایران سفر کردهاند. ثانیا رهبانان زبده فرقههای مختلف عیسوی که برای تبلیغ تعالیم دین عیسی یا برای جلب حمایت شاهان ایران در راه مبارزه با دشمنان مشترک به ایران آمده و مشاهدات و مسموعات خود را به دربار واتیکان فرستادهاند. ثالثا افراد هوشمند جهانگردی که به طلب کسب اطلاعات نادر رنج سفر را بر خود هموار کرده و سفرنامههای مغتنمی از خود بر جای گذاشتهاند. این کتاب دربرگیرنده پارهای از نوشته و مشاهدات سیاحانی است که در قرون گذشته از ایران دیدن کردهاند که مبتنی است بر یک رشته گفتارهایی که برای شعبه فارسی بنگاه رادیوی انگلستان نوشته شده است.
لاهیجان امروزه یکی از شهرستانهای استان گیلان است، اما بنا بر پیشینۀ تاریخیاش، روزگاری بر شهرها و آبادیهای شرق گیلان و غرب مازندران، نقش مرکزیت داشت و قریب به اتفاق این مناطق بخشی از لاهیجانِ تاریخی محسوب می-شدند. مرکزیت این شهر به¬ویژه از زمان خاناحمد گیلانی و حضور شاعران و هنرمندان نامی در دربار او، دست¬کم از عصر صفوی، این شهر را زبانزد عام و خاص کرده است. تا جایی که برای پی بردن به بُعد علمی و ادبی آن، لازم است که پروندۀ بزرگانی چون سلًار دیلمی، مهیاردیلمی، یحیی دیلمی، شیخ زاهد لاهیجی، عبدالرزاق فیاض، حزین لاهیجی و... به دقت مطالعه شود. کتاب حاضر، پيرامون پيشينه تاريخي و فرهنگي لاهيجان و معرفي برخي از مهمترين بزرگان آن ديار و مشتمل بر سه بخش عمده است: بخش اول: در بيان تاريخ و جغرافياي عام لاهيجان، که آميزهاي است از ديلمان و گيلان. بخش دوم: در بيان تاريخ و جغرافياي خاص لاهيجان، بخش سوم: در تذکره علماء و شخصيتهايي که به نحوي با اين منطقه در ارتباط بودند.
اسپاروی به تصور اینکه یکی از شاگردان مستعدش ممکن است روزی به مقام های عالی سیاسی در ایران دست باید از همان ابتدا به پرورش استعداد او در راستای منافع کشور خود میپردازد و سعی میکند به او بقبولاند که خیر و صلاح جهان به خیر و سعادت نژاد آنگلو ساکسن بستگی دارد. مؤلف از رسم “مداخل” در ایران، این عرف ناشایست عصر بی خبری به وضوح و اجمال سخن میگوید و زنجیره آن را از شاه تا رعیت بازگو میکند و وضع فروش مشاغل مهم دولتی را یکی از عوامل خرابی ملک و ملت میشمارد. اسپاروی از مشهوراتی که دیگر سیاحان شرح دادهاند، دوری گزیده و آنچه بیان نموده تا حد زیاد بدیع و تازه است. او تنها به شرح وقایع بسنده نمیکند بلکه با ایجاز پر معنی به تحلیل رویدادها میپردازد و برخلاف بعضی از سیاحان به تحسین شیوه زندگی و مشی زن ایرانی میپردازد و او را محور زندگی خانواده میداند که تنها امید و آرزوی خود را در خوشبختی خانوادهاش جستجو میکند. نقش چادر را در زندگی اجتماعی زن ایرانی واجد اهمیت بسیار دانسته و آن را ته بند اسارت، بلکه نشان آزادی و مجوزی برای ورود او و شرکت او در فعالیتهای اجتماعی میشمارد و به ذکر مثالهای چندی از شرکت زنان در اعتراض های اجتماعی میپردازد و از این طریق به تحسین زیبایی طبیعی فوق العاده زن ایرانی مینشیند.
هدف مولف در نگارش این کتاب، بیان تاریخ مردم شناسی اجتماعی است. کلیه عادات و آداب و رسوم و معتقدات و اخلاقیات اقوام مختلف را در خلال ترجمه احوال بزرگترین دانشمندان مردم شناس به تفصیل تمام وصف می کند. مولف کوشیده است که ضمن تذکره احوال این رجال، دورنمائی از فعالیت های عقلانی، و آراء حکما و دانشمندان معاصر آنها را بر خواننده عرضه دارد، تا کمک بفهم استدلالات آنها در تکامل داستان بشری کرده باشد. خواننده متوجه خواهد شد که مولف چطور این رجال بزرگ علم مردم شناسی را از لحاظ آراء و عقایدشان به مکاتب متعدد تقسیم می کند و وجوه تمایز و افتراق بین یک مکتب و سایر مکاتب را توضیح می دهد.
منظور نگارنده در این تحقیق ذکر نوشتههایی است که مورخان و جهانگردان خارجی از خود به یادگار گذاشتهاند. دوره تحقیق در این زمینه تقریبا از سده پانزدهم میلادی آغاز و به جنگ جهانی اول ختم میشود. این پژوهش از شمال یعنی از کرانه دریای مازندران و نواحی خرم و زرخیز شمال آغاز شده و در این جلد به آذربایجان ختم شده است.