کتابخانه مجازی ادبیات

یکی از شیوه‌های ابراز نظر در مورد قدرت و نظام سیاسی در دوره پهلوی دوم، سرودن شعر بود. از آنجایی که اختناق حاکم بر جامعه اجازه اعتراض و اظهارنظر صریح را نمی‌داد، بسیاری از افراد با استفاده از صنایع ادبی، چون کنایه، ایهام و ... در قالب شعر مخالفت خویش را با وضعیت موجود اعلام می‌کردند. از طرف دیگر تعدادی از طرفداران رژیم پهلوی نیز به وسیله شعر به تعریف از این رژیم می‌پرداختند. این کتاب اشعار مخالفین و موافقین رژیم پهلوی را با توجه به مبانی فکری آنها مطرح کرده و مضامین و معانی هرکدام را مورد بحث قرار داده است.

رساله «یک کلمه» مهم‌ترین اثر میرزا یوسف‌خان تبریزی معروف به مستشارالدوله، رجل سیاسی و روشنفکر عهد ناصرالدین شاه قاجار، به احتمال زیاد نخستین اثر برجای‌مانده از جنبش روشنفکری دینی به زبان فارسی است. مستشارالدوله در این رساله می‌کوشد تا نشان دهد اصول تجدد و تجددخواهی در زمینۀ نهاد سیاست و قانون‌گذاری نه‌تنها با تعالیم و احکام دین اسلام ناسازگاری ندارند، بلکه به‌آسانی از این تعالیم و احکام استنباط و استخراج و استنتاج می‌تواند شد. در پایان کتاب نوشتارهایی متفرقه از مستشارالدوله آورده شده است.

این کتاب دربرگیرنده نمونه‌های زیبا از قطعات سودمند و آموزنده‌ای است که ریخته و تراویده طبع سخنوران سرشناس و مجاهد و مبارز می‌باشد و شاعران به شیواترین بیان زبان به قدح سلطه‌گران جهانخوار و استعمارگران امپریالیست گشوده‌اند. این اشعار از میان انبوه سروده‌های گوناگون برگزیده شده‌اند و عموماً مربوط به مبارزات ملل و اقوام آفریقا و آسیا ـ به‌ویژه ایران ـ علیه سیاست‌های استعمار امپریالیستی و گرفتاری‌های آنان در به‌دست‌آوردن استقلال و تعیین سرنوشت خود می‌باشد.

این کتاب را شاید بتوان تاریخ ادبی ـ سیاسی یا فرهنگ سیاسی هفتادودوساله مهین ایران از استقرار نظام مشروطیت تا پایان آن عصر دانست. هر یک از سروده‌های این مجموعه، بیانگر رویدادی سیاسی یا دربردارنده طنزی و لطیفه‌ای با بار سیاسی است که در مجموع عموم وقایع سیاسی ایران عصر مشروطیت را که از پرفراز و نشیب‌ترین روزهای تاریخ ایران است دربر گرفته است. پاره‌ای از آنها نیز با هنر، عواطف و احساسات سرشار از میهن‌دوستی خداوندان سخن آمیخته شده است. به دیگر سخن این مجموعه را شاید بتوان تاریخ سیاسی منظوم عصر مشروطیت دانست. به منظور تعیین جایگاه زمانی هر سروده، عصر مشروطیت به چهار مرحله زمانی تقسیم گردیده و هر مرحله هم به چند دوره قانون‌گذاری قسمت شده است. هر دوره قانون‌گذاری نیز به شمار کابینه‌هایی که از سوی قوه مجریه به مجلس معرفی می‌شده بخش گردیده است. در گزینش سروده‌های این مجموعه، نظر نه به شاعر بلکه به شعر او بوده است و هرگز زندگانی و ویژگی‌های غیرشعری شاعر به داوری گرفته نشده است. هر سروده‌ای که بار سیاسی داشته و شاعر در آن به‌گونه‌ای موضع سیاسی اتخاذ کرده، برگزیده شده است.