قلندران مردمی آزاده و آزاداندیش بودند. در راه عدالت و مساوات مبارزه میکردند و دست از جان و جهان شسته و در رهگذر آسیبها نشسته بودند. آنها هم از جهت صورت ظاهر و هم از جهت باورها و جهانیبینی ویژهای که داشتند، با عامیان ناسازگاریها و ستیزهگریها میکردند. هر چند قلندران مردمی ناشناخته بودند و پراکنده مینمودند و کسی از روز و روزگار آنها چیزی نمیدانست؛ ولی درباره آنها کتابهایی نوشته شده است. در این کتاب نویسنده کوشیده کار شناخت قلندران و آیین قلندران را به طور کامل برای خواننده بشناساند.
تصوف اسلامي كه در آغاز با رويكردي زاهدانه و مبتني بر آداب رياضت منشانه پاگرفت؛ آرام آرام و برابر مقتضيات زمان به موضوعات نظري روي آورد و «اخلاص درنيت» و «عشق و محبت» را به عنوان مباحث محوري مورد توجه و تاكيد قرار داد. اين رويكرد تازه موجب شد تا تعاليم صوفيه در پيوند با جامعه از صورتي كاربرديتر برخوردار شود. از آنجا كه آيينهاي جوانمردي، ملامتيه و قلندريه هركدام به گونهاي توانستهاند بخشي از حريم تصوف مردمي را به نمايش درآورند؛ شناخت برخي از كارهاي آنان، ما را در رسيدن به ويژگيهاي اجتماعي تصوف ياري ميكند. برابر با اين نگرش، پيوستگيِ تعاليم جوانمردان با اصول تصوف، مكتب جوانمردي را به مدرسهاي براي آموزش زهد و تصوف براي عموم مردم بدل كرده است. از سوي ديگر، نفوذ جوانمردان و منش عياري در ميان اهل تصوف نيز سبب شد تا قابليت نقددرون گفتماني در حوزه تصوف اسلامي گسترش يابد. درهمين راستا، «ملامتيه» را ميتوان دنباله آيين جوانمردي براي دفع آسيبهايي كه دامنگير پارسايان ميشود؛ دانست. استواري چارچوب نظريِ نقد درون گفتماني موجب شد تا با تقويت بُعد عملگرايانه خود و سامان دادن به جريان «قلندريه»، رويكردِ مقاومت در برابر زهدهاي ساختگي و رياكارانه را گستردهتر و پررونقتر سازد.
توبه اولين مقام سير و سلوک و از اصطلاحات عرفاني است که به صورت ترکيب «توبهکردن بر دست ...» در گذر زمان کارکردها و معاني متفاوتي يافته و از دربار پادشاهان تا جامعه دينداران و حکومتيان و حتي در ادبيات مغانه و قلندري بازتاب گوناگوني را به نمايش گذاشته است. توبه، دو وجه دروني و بيروني دارد. در وجه دروني، شخص توبه کار از خطايي که مرتکب شده در پيشگاه پروردگار استغفار ميکند و از عمل خويش پشيمان است و پروردگار نيز توفيق توبه را شامل حال بنده خطاکار ميکند. اما وجه بيروني، صورت نموديافته و انفعالي وجه دروني است. در اين وجه، توبه کار براي احياي حيثيت و ترميم هويت اجتماعي خويش، در عمل به توبه خود با مراجعه به شخصيتي مقبول رسميت ميبخشد و بر دست پير و ... توبه مينمايد. در اين مقاله وجه بيروني توبه با رويکردي به ترکيب «توبهکردن بر دست ...» بررسي و تحليل شده و بازتاب ترکيب يادشده از آيين تا تعبيرات کنايي در ميان متصوفه، جامعه دينداران، حکومتيان، ادبيات مغانه و ... نيز طبقهبندي و تحليل شده است. نيز به آيينهايي که با محوريت «بر دست کسي» شکل گرفتهاند، اشاره شده است.
این کتاب چهارمین بخش و پایانی دگرگونیهای آوایی واژگان در زبان فارسی است. این بخش مربوط به قلب، افزایش و کاهش آوایی در واژگان میشود ادغام با آن مفهومی که در زبان عربی وجود دارد، در زبان فارسی نمیتواند نقشی داشته باشد؛ زیرا در زبان عربی هر گاه در واژهای ادغام شود، تلفظ کلمه مشدد شده و معنی آن عوض میشود؛ اما در زبان فارسی چنین موردی دیده نمیشود. مثلا در واژههای پادزهر و دوستدار که به صورت پازهر و دوستار درمیآیند، نمیتوان آنها را از مقوله ادغام دانست؛ زیرا نه تلفظ آنها مشدد میشود و نه معنی تغییر مییابد که این موارد در مقوله کاهش آوایی آورده شده است.
امروزه تقریباً بیشتر زبان¬های زنده جهان واژه¬نامه کامل یا واژهنامه ریشهشناسی مدونی دارند که مورد استفاده اهل زبان و دانشجویان قرار می¬گیرد؛ اما زبان فارسی متاسفانه تا این زمان واژه¬نامه کاملی که همه واژگان زبان فارسی را در بر داشته باشد، ندارد. هر چند گهگاهی در کتاب¬ها و مجلات تلاش¬هایی در بازشناسی و ریشهیابی مدونی برای زبان فارسی فراهم نشده است. سعی نویسنده در این کتاب بر آن است که گامی به سوی این هدف فرهنگی بردارد؛ از اینرو تا حد امکان از همه متون زبان فارسی در دسترس، واژه¬های دگرگونشده را فراهم نموده و برابر هم قرار داده است. در جلد سوم از این کتاب برخی دیگر از واژگان زبان فارسی که دچار دگرگونی آوایی شدهاند بر حسب حروف الفبا ـ با شواهد و نمونههایی از نظم و نثر فارسی ـ معرفی شده است.