در این کتاب ابتدا مبحثی درباره آشنایی با گذشته ادبیات فارسی آورده شده و سپس در گفتار نخست، زمینههای نواندیشی در سده سیزدهم بررسی شده است. گرایش به سادهنویسی با یادکردی از نویسندگانی چون ابوالفضل دکنی، قائممقام، حقایقنگار، مجدالملک و .... در گفتار دوم بررسی شده است. گفتار سوم کتاب اختصاص به بررسی نثر فارسی در آثار افرادی چون زینالعابدین مراغهای، طالبوف، دهخدا و .... دارد. داستاننویسی در ایران معاصر در گفتار چهارم بررسی شده است. شعر امروز و طرحی برای ارزیابی آن، نگاهی به هنر نمایش و نمایشنامهنویسی در ایران، پژوهش در ادبیات و دانشهای نظری و خواندنیهای کودکان و نوجوانان دیگر مباحث این کتاب را شکل می دهند.
کتاب حاضر اشعاری از ناظم حکمت است که به همراه زندگی نامه ایشان در سال 1359 توسط انتشارات بامداد به چاپ رسید.
در این مجموعه مولف نگاهی کلی اما در عین حال کلیدی دارد به نثر و نظم پارسی از آغاز تا معاصر، به گونهای که خواننده ضمن آشنایی با نمونههای ادب پارسی تا حدودی با چگونگی تحول آن نیز در طول زمان آشنا میشود. مولف در این بررسی از تقسیم بندی متداول ادبیات کلاسیک ایران در محدوده سه سبک خراسانی، عراقی و هندی و یا تکیه بر مقاطعی به نام "بازگشت ادبی" عدول کرده است. نثر پارسی را در سه مقطع از آغاز تا دوره انحطاط (قرن چهارم تا نیمه دوم قرن هفتم ه.ق)، از دوره انحطاط تا نهضت مشروطه (نیمه دوم قرن هفتم تا قرن سیزدهم)، و از مشروطه تا معاصر (تا سقوط سلطنت پهلوی) بررسی کردهام و شعر در چهار مقطع یعنی از آغاز تا اواسط قرن ششم هجری، از اواسط قرن ششم تا قرن یازدهم، از قرن یازده تا نهضت مشروطه و از نهضت مشروطه تا معاصر (سقوط سلطنت) کندوکاو شده است. و شعر معاصر هم در بررسی در سه دوره استبداد بیست ساله (1300-1320)، از 1320 تا 28 مرداد 1332 و از 28 مرداد تا سقوط سلطنت را در بر میگیرد. کتاب یکم نظم و نثر فارسی را تا مقطع مشروطه دربرمیگیرد.
همه مردم زبان مادری خود را نخست در خانه از راه تقلید می آموزند و پس از آن چگونگی ترکیب و نگارش آن را در مدرسه یاد می گیرند و همه مدرسه ها در برابر زبان ملت خود دشوارترین وظیفه ای که دارند درست آموختن آن است. اما سالیانی است که مدرسه های ما این وظیفه را عاقلانه و استوار انجام نداده اند و از هر سو فریاد بلند است که تحصیل کرده ها سواد فارسی ندارند و این یک معمای اجتماعی روزگار ماست و راستی اگر زبان مادری درست آموخته نشود نتیجه اش این است که پایه های ملیت استوار نماند.پایه گذاران موسسه عالی علوم ارتباطات اجتماعی از آغاز بر آن بوده اند که با این سستی و کمبود مبارزه کنند و در این راه وظیفه خود را از دیگر موسسات آموزش عالی دشوارتر یافته اند. نخستین کوشش این موسسه بررسی و تدریس ادبیات امروز بود و کوشیده اند که شعر و داستان و نمایشنامه و پدیده های ادبی دیگر این روزگار را بشناسانند. گام دوم پذیرفتن شیوه تازه ای در آموزش دستور زبان و آیین درست نویسی بود. سومین گام توجه به سیر اندیشه در شاهکارهای زبان فارسی گذشته است. مولفان کتاب در مورد هدفشان از تالیف این کتاب می گویند: ما از خود پرسیدیم: چه کنیم که دانشجویان ما آنچه را ما دریافته ایم با رغبت بپذیرند؟ و دیدیم که باید شاهکارهای زبان و ادب کهن را ارزیابی کنیم و نیک و بد آنها را بی پرده بگوییم. برای شناساندن این سرمایه های گرانبها باید اندیشه گویندگان و نویسندگان آنها را بازشناسانیم و از بازی با عدد و تاریخ بگذریم. این دفتر پدیده ای است از این رهگذر و بی گمان از خطایی چند تهی نیست پس باید به دست دوستداران و صاحبنظران برسد تا با راهنمایی آنان کمال پذیرد.
این کتاب نمونههایی از نثر و شعر سالهای بیداری ایران و ادب امروز است همراه با شرح و تحلیل نمونهها. کتاب شامل یک پیشگفتار و پنج بخش است. در هر بخش تنی چند از برگزیدگان را شناسانده و از کار آنها نمونههایی آورده است. در طرح این کتاب آنچه بیشتر ارزش آموزشی دارد شرح واژهها و جملهها و ارزیابی کار هر شاعر یا نویسنده است اگرچه بسیار فشرده و کوتاه. کتاب حاضر در سال 1354 توسط محمد استعلامی نوشته و انتشارات دانشگاه سپاهیان انقلاب ایران آن را چاپ کرده است.