جاحظ متفکر نامدار معتزلی و بهترین نثرنویس عربی از شخصیتهای نادر تمدن اسلامی و نوشتههایش آینه تمامنمای زندگانی و فرهنگ در سدههای اول هجری است. او با عباراتی محکم و چالاک و شوخ و متین نمونههای عالی از نقد و تحقیق و روایت و درایت و حقیقت و افسانه و پند و لبخند و فلسفه و سفسطه و طیبتگویی و طبیعتنگاری به دست میدهد که با وجود سرگرمکنندگی، پربار و سرشار و آموزنده است. نویسنده در این کتاب برای نخستین بار به زبان فارسی تحلیل کاملی از احوال و آثار و ترجمه قطعات برگزیده و ممتاز جاحظ را عرضه کرده است.
در این کتاب کوشیده شده تا درباره نکاتی درباره حافظ و شعر او بررسی صورت گیرد؛ از قبیل: بیان روند زندگانی حافظ برگرفته از متون و منابع معتبر علمی و تاریخی با استفاده از اشعار شاعران نوپرداز معاصر؛ نگاهی به ابعاد و زوایای شخصیت حافظ؛ چرایی تفأل به حافظ و چگونگی تفألزدن؛ تدوین فصلی با نام فرهنگ واژگان اشعار حافظ با بیش از دوهزار واژه؛ فراهم کردن فرهنگ اشارات و تعبیرات عرفانی اشعار حافظ با بالغ بر پانصد واژه.
کتاب حاضر نظریات تمام مکاتب مختلف جهان و فلاسفه ای را که در زمینه ارائه مدل انسان کامل سخن گفته اند، بررسی نموده و بالاخره در درس پنجم انسان کامل از دیدگاه: فارابی - عرفا - مولوی (متفکران اسلامی) ارائه شده است.
این کتاب دربرگیرنده مجموعه مقالاتی است که میتوان آن را سیر عقل و نقل در پانزده قرن هجری دانست. روح حاکم بر این مقالات گردش و بررسی سیر پانزده قرن اندیشه عقلی و نقلی در عالم اسلام با تأکید خاص بر ایران است. این گردش هم طولی و تاریخی است و هم عرضی و تطبیقی و هم عمقی و انتقادی و تقریبا از یک قرن به ظهور اسلام تا زمان کنونی را شامل میشود. این مسیر با اشاره به کانونهای مانوی و بودایی و مسیحی و گنوسی و حنفا آغاز میشود و با نگاهی گذرا به خوارج و شیعه و غلات و اهل حدیث ادامه مییابد و با عبور از دوران ترجمه و پیدایش گرایشهای کلامی و فلسفی به قله رفیعی در فرهنگ و تمدن اسلامی میرسد.
این کتاب ترجمه «تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری» تألیف آدام متز دانشمند سوئیسی (متوفای 1917 میلادی) است. در قرن چهارم هجری که مؤلف دوره رنسانس اسلام نامیده، از طرفی شاهد تجزیه یکی از بزرگترین امپراتوریهای قرون وسطی یعنی خلافت عباسی و از طرفی ناظر تکوین و تکامل حکومتهای ملی مقتدر در ممالک مختلف اسلامی هستیم. در این کتاب پدیدهها به صورت ایستا تصویر نشده، بلکه حرکت و تکامل و تحول حکومتها، سازمانها، نهادها، آیینها، سبکها و اندیشهها با ارئه شواهد مقنع و ممتع برای خواننده تبیین گردیده است.