مثنوی جلالالدین محمد مولوی اثری است بزرگ و پهناور که از جهات گوناگون میتوان در آن تتبع و بررسی کرد از جمله از نظر: معارف اسلامی، افکار عرفانی، عواطف انسانی، اندیشههای اخلاقی و تربیتی و اجتماعی، حکایات و قصص و نحوه داستانپردازی، تصویر و تمثیل اشخاص داستان، کیفیات شعری و بیان شاعرانه، وسعت واژگان و قوت تعبیر، اختصاصات زبان... دکتر غلامرضا سلیم با تعمق در افکار مولوی و حکایات مثنوی و نکته اندیشیهای شاعر عارف آن اصول کلی را که وی در زمینه مباحث تربیتی و اجتماعی و اخلاقی بیان کرده است استخراج و تنظیم و تالیف میکنند و نتیجه استنباط خود را به زبانی ساده و همهکس فهم به قلم میآورند و هرجا اقتضا کند این اندیشهها را با موضوعاتی عمومی و کلی که همیشه از جمله امروز از برای بشر مطرح است میسنجند و خوانندگان بخصوص جوانان را با عوالم فکری مولوی و نحوه برخورد او با این مسائل آشنا میکنند.
این مجموعه شرح، حاصل تحقیق و تتبع فراوان و گسترده در بسیاری شروح معتبر و برجسته مثنوی و آثار ارزشمند تصوف و کلام و فلسفه و فقه و تفسیر و ادب پارسی و عربی است. از مزایای دیگر آن می توان از به دست دادن مآخذ داستان های مثنوی و تعریف فراخور شرح از اصول مهم و عمده تصوف و فلسفه و کلام و فقه و شرح لغات و تعبیرات و مصطلحات و حرکت گذاری بر روی کلمات دشوار و نیز شرح اعلام آن یاد کرد. اشتمال این کتاب بر بسیاری فواید علوم عقلی و نقلی و ادبی راهنمای بس سودمندی است در کار مطالعات و پژوهش بعدی خواننده علاقه مند به تصوف و عرفان اسلامی و ادب فارسی. در این مجموعه، مرحوم استاد فروزانفر دفتر اول را تا جزو سوم شرح کرده اند، و ادامه شرح را تا پایان دفتر ششم، استاد دکتر شهیدی به عهده گرفته اند.
رسول آفتاب (مولوی از شریعت تا شوریدگی) تألیف محمود درگاهی، این کتاب، شامل دو بخش نثر و نظم میشود؛ بخش نثر دربارۀ زندگی و اندیشۀ مولاناست و بخش دوم گزیدۀ غزلیات او را دربر میگیرد. در بخش نخست، با عنوان مولوی از شریعت تا شوریدگی به بررسی ماجرای دیدار و دلدادگی مولانا و شمس و تبعات آن پرداخته و در ادامه، برخی از اندیشههای عرفانی، دینی و اجتماعی مولانا را مورد نقد و بررسی قرار داده است. نگارنده که چندان همسویی با فضای فکری و سیرۀ مولانا و مطلف صوفیان ندارد، بیشتر دربارۀ نقد و رد اندیشۀ او و دیگر صوفیان سخن گفته است و در توجیه و شیوۀ نقد خود میگوید در این کتاب اگر در کنار اقرار به عظمتهای مولوی به کاستیهایی در آیین او انگشت میگذارد، ناشی از این حقیقت است که مانند بسیاری از مردم زمانۀ خود در چنین روزگاری (روزگار بمب اتم، فقر و بیعدالتی) نمیتواند خود را به سیل خروشان اندیشههای صوفیانه بسپارد، زیرا در این روزگار چنین کاری را دور از شأن انسانی و اجتماعی خود تلقی میکند و نقد و نکتهگیری از آن را یک فریضۀ فرهنگی، اعتقادی و انسانی برای خویش! میداند، اما برای آنکه انتقاد از آیین مولوی مستحکم و متکی بر معیار دینی بوده باشد، آن را بر اندیشه و آرای دو متفکر برجستۀ دین و عرفان؛ یعنی اقبال لاهوری و علی شریعتی عرضه کرده است! مهمترین مطالب و عناوینی که در بخش مورد بحث مورد بعضا مورد نقد قرار گرفته عبارت است از: دیدار مولوی و شمس؛ مولوی پیش از دیدار و بعد از دیدار؛ تولد دوبارۀ مولوی؛ عشق آیین نو مولوی؛ خودشکنی و نفی خویش؛ سماع، سرود و دست افشانی، هستی شناسی مولوی؛ زندگی؛ مرگ و رستاخیز از نگاه مولوی؛ شادی و غم، معیشت و نان از نظر مولوی؛ جبر و اختیار و برخی اندیشههای خیام وار, انسان در شعر مولوی؛ وحی، دین، پیامبران، ادیان، مذاهب و اندیشهها در تعبیر مولوی؛ مولوی و ابلاغ؛ انتقادهای اجتماعی مولوی؛ مولوی و قدرتها؛ حماسه مولوی؛ هنر و شاعری؛ شیوۀ نقادی مولوی. در بخش دوم، 200 غزل مولانا را گزینش نموده و میگوید در گزینش غزلها کوشیده است که محتوای آنها با مباحث بخش نخست کتاب همسو و هم جهت باشد. در پایان کتاب، برخی از واژهها، تعبیرها و بیتهای دشوار غزلها را به ترتیب، شرح و توضیح داده و فهرست منابع را در پایان بخش اول درج کرده است.
نگارنده در مقدمه کتاب می گوید: یکی از اصول مهم شناسایی هر امری توجه به سابقه آن است؛ همچنانکه بر همه معلوم است تعاون نیز سابقه ای بس طولانی و پراهمیت دارد و با اینکه از کسانی که با تعاون سروکار دارند از تاریخچه آن نیز مطلعند اما از انعکاس آن در ادب فارسی در کتب عادی چیزی به چشم نمی خورد؛ این بود که نگارنده بر آن شد این جلوه را نیز از زوایای کتب منثور فارسی و متون ادبی قدیم و جدید تا حد مقدور آشکار کند و بخصوص برای دانشجویان روشن سازد که نویسندگان و صاحبنظران ما نیز بدین امر توجه داشته اند منتهی کیفیت امر آنچنان نبوده است که امروز آموخته ایم بلکه صورتهای اولیه همکاریهای دسته جمعی در هر جامعه ای بخصوص در جامعه پیوسته کشور ما که در همه حال با ستقلال و سربلندی می زیسته و از کلیه تهاجمات نظامی و تموجات سیاسی سربلند بیرون آمده به فراوانی وجود داشته است و چون غرض این بوده است که نص مسائل تعاونی از کتب مختلف ادبی انتخاب گردد ناچار به جستجو در آن متون پرداخته و قسمتهایی را که کم و بیش با موضوع مربوط بوده است ذکر نموده است ...
نویسنده در مقدمه کتاب میگوید: "سالها بود که میخواستم درباره شریعت و طریقت مطالعاتی به عمل آورم و ببینم چه شده است و چرا این اصطلاحات پدید آمده و کاربرد هریک متفاوت گردیده است؛ زیرا ظاهرا و از لحاظ لغوی بین این دو کلمه تفاوتی وجود ندارد؛ شریعت و طریقت هردو به معنی راه است و البته راه نجات و رستگاری و راه رسیدن به حقیقت و سعادت اخروی." کتاب شریعت، طریقت و حقیقت در دو فصل نوشته شده است و برخی از عناوین این فصل ها به این شرح است: فصل اول: مشخصات شریعت، شریعت و اختیار، هدف شریعت ... فصل دوم: مشخصات طریقت، سابقه و ریشه طریقت، هدف اهل طریقت و ...