کتابخانه مجازی ادبیات

در فن آرایش سخن و صنایع بدیعی "سوال و جواب" را یکی از محسنات بدیع معنوی به شمار آورده اند و آن چنان است که شاعر در بیتی و یا چند بیت و یا بیش از آن، سخن خود را به صورت پرسش و پاسخ موضوع می کند و این تفنن ادبی، گاه چندان به درازا می‌کشد که از آغاز تا پایان یک قصیده طولانی را نیز دربر می‌گیرد. کتاب حاضر که "گفتگو در شعر فارسی" نام دارد بیشترین اشعاری را که تاکنون به شیوه پرسش و پاسخ سروده شده اند، شامل می‌شود.

شیخ مولی رشید دزفولی، فقیهی فاضل و ادیبی از شعرای تابناک بود که در جامعیت علوم و فضیلت دینداری و رعایت نکات اخلاقی و فضایل و کمالات نفسانی در عهد خود مشخص و ممتاز بود «او با همه اطلاعاتی که در علوم دینی و فلسفه و تاریخ و ادبیات تازی و فارسی داشته‌اند تنها قسمتی از دیوانش یعنی بخش (زهرائیه) به جای مانده، که با همه‌ی اندکی طبعی غرا و معلوماتی جامع است. در شعر بر پیشینیانی همچون سعدی، حافظ و جمال‌الدین عبدالرزاق بوده است... مجموعاً 2545 بیت شعر از مرحوم ضیایی به جای مانده است» . «این اثر یکبار در سال ۱۳۳۳ قمری در بمبئی و بار دیگر در سال ۱۳۲۳ خورشیدی در تهران به نام کلیات دیوان ضیایی به چاپ رسیده است. مجموعه زهرائیه ضیایی اگرچه در باب مدیحه و مرثیه است، اما با اصولی نو و طرح‌های شعری جدید نسبت به مرثیه سرایی در آن زمان به وجود آمده که این نوع طرز بیان مرثیه در نوع خود بی‌نظیر است و در زمان زندگی ضیایی مطمئناً سبکی بسیار نو و تازه بوده است» در دیوان شعری که از او به جای مانده تعدادی قصیده و غزل(88) و ترجیع بند(12) وجود دارد. «گرچه دیوان اشعارش مختصر ولی منقح و نافع و حاوی فواید بسیار است. اشعار نغز و شیوای او در قالب پند و نصایح، حکایت از رنج درون و قلب سوزانش دارد» . اثر منظومش؛ یعنی زهرائیه نشان از تسلط او بر قواعد شعری و تبحر او بر استحکام معانی دارد و دلیل بارزی است بر فصاحت کلام و روانی سخن و نیروی طبع و قوت بیان و حدت ذهن او. «قصاید و غزلیات لطیف و مدایح عالی و اوصاف رایع او با معانی باریک و مضامین تازه و دل‌انگیز به شعر او دلاویزی و رونق و جلای خاص می‌بخشد. در لابه‌لای اشعارش به ابیاتی برمی‌خوریم که بیانگر حسب حال و بیان احوال و سبب احتراز او از دنیا و مردم زمانه و علت انزوا و تجرید وی از خلایق است»

از جمله غزل‌هایی از حافظ که در طول سالیان دراز، طرف توجه خاص و عام قرار گرفت، غزل مربوط آفرینش آدم ابوالبشر علیه‌السلام است که غزلی است، بحث‌انگیز، با نکات باریک بسیار و مشکلات آسان‌نما؛ که پژوهشگران و شارحان غزل‌های حافظ، یا به آسانی از آنها گذشته‌اند و یا نظریه‌هایی مغایر با یکدیگر درباره آنها داده‌اند، از اینرو نگارنده بر آن است که در حد توفیقات خود، باری دیگر آن غزل را براساس دیوان حافظ به تصحیح مرحوم دکتر پرویز خانلری، با قید شماره ابیات، نقل کرده و بعضی از نکات مهم آن را، با نقد نظریه های ارائه شده از سوی حافظ پژوهان، در ذیل شماره هریک از آن ابیات توضیح بدهد.

با آنكه در زمينه حافظ‌شناسي، تحقيقات ارزنده بسيار به عمل آمده، ولي هنوز هم در بعضي از مسايل، انديشه و قصد غايي اين «سر حلقه رندان جهان» همچنان در پرده‌اي از ابهام مانده است. از اين قبيل موارد بيتي است كه خواجه شيراز مضمون آن را با «آيينه اسكندر» پرداخته است. از آنجا كه آن بيت، ساخت و بياني مبهم دارد و حافظ‌پژوهان در معني آن اختلاف كرده‌اند، نگارنده در اين مقال بر آن شد كه ضمن اشاره‌اي نقدآميز بر نظر شارحان اشعار حافظ در اين مورد، تا آنجا كه بتواند پرده ابهام از جمال معني آن به يكسو زند.