این کتاب با عنوان «مآثر سلطانیه» اثر عبدالرزاق بیک دنبلی، متخلص به مفتون، نخستین اثر و مفصلترین روایت و مستقیمترین گزارش در باب جنگهای مرحله اول ایران و روسیه از آغاز تا معاهده گلستان به همراه شرحی فشرده از رخدادهای سلطنت فتحعلی شاه قاجار از پایان جنگهای مرحله اول تا آستانه هجوم مجدد قوای روسیه به خاک ایران است. عبدالرزاق بیک مورخ، شاعر، ادیب، مفسر وئ مترجم ناموری از عصر فتحعلی شاه قاجار است. دنبلی در سال 1242 پس از مراجعت از سفر حج درگذشت و امکان آن را نیافت تا اثر خویش را با گزارش وقایع جنگهای مرحله دوم ایران و روس تکمیل کند. درست در همین زمان خاوری شیرازی از منشیان برجسته و وقایعنگاران نامور عصر فتحعلی شاه به تدوین اثر مشهور خویش به نام «تاریخ ذوالقرنین» پرداخت. در این کتاب تصحیح اثر خاوری نیز آورده شده است.
لاهیجان امروزه یکی از شهرستانهای استان گیلان است، اما بنا بر پیشینۀ تاریخیاش، روزگاری بر شهرها و آبادیهای شرق گیلان و غرب مازندران، نقش مرکزیت داشت و قریب به اتفاق این مناطق بخشی از لاهیجانِ تاریخی محسوب می-شدند. مرکزیت این شهر به¬ویژه از زمان خاناحمد گیلانی و حضور شاعران و هنرمندان نامی در دربار او، دست¬کم از عصر صفوی، این شهر را زبانزد عام و خاص کرده است. تا جایی که برای پی بردن به بُعد علمی و ادبی آن، لازم است که پروندۀ بزرگانی چون سلًار دیلمی، مهیاردیلمی، یحیی دیلمی، شیخ زاهد لاهیجی، عبدالرزاق فیاض، حزین لاهیجی و... به دقت مطالعه شود. کتاب حاضر، پيرامون پيشينه تاريخي و فرهنگي لاهيجان و معرفي برخي از مهمترين بزرگان آن ديار و مشتمل بر سه بخش عمده است: بخش اول: در بيان تاريخ و جغرافياي عام لاهيجان، که آميزهاي است از ديلمان و گيلان. بخش دوم: در بيان تاريخ و جغرافياي خاص لاهيجان، بخش سوم: در تذکره علماء و شخصيتهايي که به نحوي با اين منطقه در ارتباط بودند.
اسپاروی به تصور اینکه یکی از شاگردان مستعدش ممکن است روزی به مقام های عالی سیاسی در ایران دست باید از همان ابتدا به پرورش استعداد او در راستای منافع کشور خود میپردازد و سعی میکند به او بقبولاند که خیر و صلاح جهان به خیر و سعادت نژاد آنگلو ساکسن بستگی دارد. مؤلف از رسم “مداخل” در ایران، این عرف ناشایست عصر بی خبری به وضوح و اجمال سخن میگوید و زنجیره آن را از شاه تا رعیت بازگو میکند و وضع فروش مشاغل مهم دولتی را یکی از عوامل خرابی ملک و ملت میشمارد. اسپاروی از مشهوراتی که دیگر سیاحان شرح دادهاند، دوری گزیده و آنچه بیان نموده تا حد زیاد بدیع و تازه است. او تنها به شرح وقایع بسنده نمیکند بلکه با ایجاز پر معنی به تحلیل رویدادها میپردازد و برخلاف بعضی از سیاحان به تحسین شیوه زندگی و مشی زن ایرانی میپردازد و او را محور زندگی خانواده میداند که تنها امید و آرزوی خود را در خوشبختی خانوادهاش جستجو میکند. نقش چادر را در زندگی اجتماعی زن ایرانی واجد اهمیت بسیار دانسته و آن را ته بند اسارت، بلکه نشان آزادی و مجوزی برای ورود او و شرکت او در فعالیتهای اجتماعی میشمارد و به ذکر مثالهای چندی از شرکت زنان در اعتراض های اجتماعی میپردازد و از این طریق به تحسین زیبایی طبیعی فوق العاده زن ایرانی مینشیند.
این کتاب تذکرهای است به نام «نگارستان دارا» از تألیفات عبدالرزاق دنبلی متخلص به مفتون و متوفی در سال 1243 هجری قمری که حاوی شرح حال 212 تن از شعرای قرن دوازدهم و سیزدهم میباشد. دنبلی این کتاب را به سال 1241 تألیف کرده است.
کتاب تجربة الاحرار و تسلیة الابرار اثر عبدالرزاق بیگ دُنبُلی از جمله کتابهایی است که در زمینه تذکره نوشته شده است. این کتاب از مجموعه های نفیس و از مهمترین کتب ادبی و تاریخی است که در نیمه ی اول قرن سیزدهم هجری قمری تألیف گردیده است. این کتاب تذکره گونهای است در احوال عالمان و شاعران زمان به نثری شبیه به نثر دره نادره. ابتدای آن پس از خطبه شمهای از حال نویسنده کتاب است و بعهد در این قسمت این شاعران ذکر میشوند: اسماعیلخان قشقائی؛ میرزا محمدصدق منشی موسوی اصفهانی؛ میرزا عنایتاله اصفهانی؛ مولانا محمدباقر بهبهانی؛ شیخ مهدی؛ ضیاآ الدین یوسف بحرانی؛ سیدمهدی بروجردی؛ میرزا محمدمهدی شهرستانی؛ اسماعیل خواجوئی، محمدبن مولانا محمدرفیع اصفهانی، میرزا محمدعلیبن میرزا مظفر اصفهانی؛ میرزا محمدنصیر طبیب اصفهانی؛ میرزا ابوالقاسم مدرس؛ شیخ محمد بحرانی؛ میرزا محمدمهدی مشهدی؛ میرزا محمدجعفر یزدی متخلص باسیر؛ مولانا سیدحسین؛ مولانا مهدی هرندی؛ مولانا مهدی نراقی؛ میرزا محمدتقی تبریزی عبدالواهابی؛ آخوند ملارضا تبریزی؛ میرزا رفیعبن میرزا محمدشفیع تبریزی، مشتاق اصفهانی؛ آذر بیگدلی شاملو؛ سید احمد هاتف اصفهانی؛ عذری بیگدلی شاملو؛ صباحی؛ اسیری؛ حاجت؛ راهی؛ رفیق، صافی، طوفان، غالب، درویش عبدالمجید، نشاط، نصیب، نیازی، هجری، حاج مهدیخان سمنانی. از اواسط کتاب تاریخ اواخر دوره نادری و کشمکشهای دوران اول قاجار و سلطنت فتحلی شاه میآید و سپس از صنایع شعری و آداب دبیری مطالبی ذکر میشود و بعد مصنف پارهای از داستاهایی زمان خود را میآورد که بسیار دلکش و جالب توجه است.