کتابخانه مجازی ادبیات

مولف در مقدمه کتاب می گوید: "کلید گنجینه" حاصل قریب به دو سال است؛ تا از پی آن پژوهشگران و شیفتگان ادب این مرز و بوم بتوانند به سهولت ابیات مورد نظر را در بین دفاتر پنجگانه حکیم گنجه بیابند. امید که طبع نازک و باریک اندیش اهل ادب را بیاراید و بر کاستی هایش ببخشند. هرچند تلاش خود را مصروف آن داشته ایم تا این اثر هرچه کمتر نقص و کاستی داشته باشد؛ لیکن پوشیده نیست که تنظیم بیش از هفتاد هزار برگه فیش به همراه یکصد و پنجاه هزار عدد و حرف نمی تواند خالی از خلل باشد. در تنظیم و تالیف این اثر مراجعه ما به دو نسخه رایج از کتاب خمسه بوده است، نسخه ای در سه جلد به تصحیح مرحوم استاد وحید دستگردی و دیگر نسخه ای که بوسیله موسسه امیرکبیر به چاپ رسیده و در اختیار عموم دانش پژوهان می باشد. لیکن با توجه به اینکه ممکن است در آینده چاپهای جدیدتری از خمسه عرضه شود و یا کسانی چاپهای دیگری از خمسه را در اختیار داشته باشند؛ لذا ضمن ذکر کلیه اطلاعات مربوط به دو نسخه رایج و موجود با ذکر (دفاتر پنجگانه) و (قصص و حکایات و مقالات) این امکان را فراهم ساخته این تا این اثر بتواند جوابگوی اهل ادب بوده و حداقل ابیات مورد نظرشان را در محدوده دفتر و حکایت نشان دهد.

کتاب حاضر برای استفاده کنندگان از مثنوی شریف فراهم آمده تا جایگاه بیت یا ابیاتی را در مثنوی بجویند و به حکمت یا داستان مورد نظرشان دست یابند، آن چه ما را به تنظیم این مجموعه برانگیخت اهمیت بر نفوذ این کتاب بزرگ در تاریخ ایران و اسلام است.

اين اثر كه براى نخستين‌بار در سال 1370 خورشيدى منتشر شده است، مجموعه تحليل‌ها و تفسيرهاى نويسنده پيرامون مناجات‌هاى نظامى گنجوى است. نظامى در آغازِ برخى منظومه‌هاى خود، به مناجات با حق تعالى پرداخته است. مى‌توان گفت: تنها در يك مورد است كه هيچ فردى، حتى فيلسوف و شاعر و هنرمند، براى بيان مقاصد خود، دشوارى ندارد، و آن هم نيايش است. در نيايش، آدمى با خدايى روبروست كه به خوبى مى‌تواند مقاصد و نيت‌هاى خود را به خوبى بيان كند، و در عين حال، اين اطمينان را دارد كه مخاطب، مقاصد و نيت‌هاى او را درمى‌يابد. در نيايش، فرد هر چيزى را در دل بيان مى‌كند، و ميان خود و خداى خويش، هيچ حجابى نمى‌بيند. در نيايش‌هاى نظامى، انديشه و شخصيت نظامى آشكار مى‌شود. نحوة سخن گفتن او با خداوند، و مضمون‌هايى كه در توصيف حضرت حق به كار مى‌بَرَد، از جمله حكمت‌هاى عميقِ اين شاعرِ بزرگ است. در كتاب حاضر، محمدتقى جعفرى بر آن نبوده تا همة مطالب و مضامينِ عميقِ نظامى را از لابلاى اشعار او استخراج و تحليل كند، چرا كه بايد اثرى چند برابر اين كتاب مى‌نگاشت. او براى آن كه گوشه‌اى از انديشه‌هاى عميق و الهىِ نظامى را نشان دهد، به تحليل بعضى از نيايش‌ها بسنده كرده، و در لابلاى فصل‌هاى گوناگونِ اثرِ حاضر، مضامين و مفاهيم بسيار والايى از آن حكيم فرزانه بيان كرده است. رسالت شعر و شاعرى، اصولِ كلىِ حاكم بر مناجات‌ها، حكمت، عرفان و اخلاق، از جمله مباحثى است كه نويسنده به تحليل آنها پرداخته، و چنين مى‌توان دريافت كه نظامى تنها يك شاعر نيست، بلكه جزو حكماى بزرگ به شمار مى‌رود. اين اثر، با وجود حجم اندك آن، نكات مهمى را در شناختِ تفكرِ نظامى بيان مى‌كند كه براى دانش‌پژوهان ارزش بسيارى دارد.

کتاب مثنوی از کتاب‌های معدودی است که عظمت استعدادها و قوای مختلف بنی نوع انسانی را اثبات می‌کند. این کتاب که دربردارنده 25000 تا 28000 بیت است، هم از راه عقل و حکمت و هم از راه دل و عرفان واقعیات بسیار فراوانی را به قلمرو معرفت و حکمت و عرفان بشری عرضه داشته است. نویسنده در این کتاب به کشف الابیات مثنوی پرداخته است. علامه جعفری در مقدمه کتاب آورده است: «اینجانب در اثنای تألیف مجلدات تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی، برای تفسیر موضوعی برخی از موضوع‌های بسیار بااهمیت مانند «عقل و عاقل و معقول»، «علت و معلول»، «موج» و غیر آن مجبور شدم همه ابیات مثنوی را برای استخراج همه موضوع‌های مورد تفسیر یکایک ببینم. این کار دامنه‌دار موجب صرف وقت بسیار طولانی شد؛ لذا بر آن شدم که کشف‌الابیات کاملی را برای مثنوی تنظیم و تدوین نمایم. البته می‌دانیم آنهایی که تاکنون برای مثنوی نوشته شده است، کامل نیست و فقط کلمه اول و گاه کلمه دوم مصرع اول از ابیات برای پیداکردن بیت ثبت شده است. .... در این کشف الابیات همه مصرع‌های مثنوی با نظر به نخستین کلمه‌ای که دارند، زیر حرف کلمه اول خود آمده است».