سمرقند برای پژوهندگان و علاقمندان به جستجو در پهنه فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی، نامی آشنا و ارجمند است. پس از اسلام که زبان فارسی در حوزه فرهنگی ماوراءالنهر و بهویژه سمرقند زایشی دوباره یافت و فارسی دری نام گرفت، این شهر، شاعران و ادیبان بسیار بزرگی را در خود پرورد. از اینرو گفتار و گویش سمرقندیان از عصر رودکی تاکنون با همه فرازوفرودها، همچنان نغز و ناب مانده است که میتواند معیاری باشد برای شناخت صورتهای نخستین و اصیل بسیاری از واژگان فارسی. این کتاب حاصل تراوش خامه دانشمند تاجیک است که خود در سمرقند زاده شده و نتیجه جستجوها و تتبعات خود را درباره گویش سمرقندیان در این کتاب گردآوری کرده است.
گرچه گویش سبزواری یکی از لهجههای فارسی دری است و سالیان دراز شلاق زبانهای ناهماهنگی چون زبان ترکی، مغولی، عربی و ... را بر شانه خود تحمل کرده و امروزه در قسمت نسبتا وسیعی از خاک ایران تکلم میشود، هرگز نمیتوان آن را از لهجههای دیگر زبان فارسی برتر دانست. وقتی از گویش سبزواری سخن گفته میشود و اختصاصات دستوری یا واژههای آن بررسی میشود، نباید این تصور پیش آید که با یک گویش صددرصد ثابت سروکار داریم و بین افراد مختلفی که با آن گویش تکلم میکنند، وحدت کلمه و لفظ برقرار است. در این کتاب لغات و اصطلاحات گویش سبزواری با شواهدی از اشعار محلی این شهرستان گردآوری شده است.
زرقان شهری باستانی در میانه راه شیراز به تخت جمشید در دامنه کوه زرقان است. زرقان قدیم شامل محلههای بزرگ جولاهگان، میان و لرها و محلههای کوچکتر آخوندها، جهودها و حیدر بود. مجموعه این محلههای درهمفشرده، پشت به کوه داده و دامن تا ابتدای دشت گسترده بود. برجوبارو و دروازههای کوچک و بزرگ شهر را در میان گرفته بود و از گسترش آن پیشگیری میکرد. در این کتاب مجموعه دوهزار مثال، اصطلاح، کنایه، تشبیه و پند و اندرز در لهجه فارسی مردم زرقان فارس گردآوری شده است.
این مقاله که بهمناسبت چهارمین سال تجلیل «روز رودکی» به نگارش درآمده است، تاریخچه پاسداشت این شاعر بزرگ را در میان قوم تاجیک بررسی میکند. نخستین بار بعد از نگارش کتاب نمونه ادبیات تاجیک تألیف صدرالدین عینی بود که رودکی در جمهوری تاجیکستان همچون رمز افتخار میراث فرهنگ و ادب گردید و در اوایل سال ۱۹۲۶م وزارت معارف جمهوری مختار تاجیکستان در نوروز تأسیس و تجلیل «روز رودکی» را اعلام نمود. انتشار مقاله مفصلی درباره رودکی و نیز مجموعهای بهنام استاد رودکی از سوی صدرالدین عینی در سال ۱۹۴۰م به شهرت این شاعر بزرگ در بین مردم تاجیک افزود؛ تا آنجا که جشن ۱۱۰۰سالگی رودکی در ۱۴ اکتبر ۱۹۵۸م با شکوه تمام آغاز یافت. همایش اولین بنیاد رودکی ۱۲ اکتبر سال ۲۰۰۰م در پنجکنت باعنوان «یاد رودکی در دیار رودکی» برگزار شد و در آن دانشمندان تاجیک و گروه محققان ایرانی حضور داشتند. ۲۲ سپتامبر سال ۲۰۰۲م نیز در تاجیکستان تجلیل نخستین روز رودکی با شکوه شایسته برپا شد و امسال (۲۰۰۵) نیز چهارمین سالی است که مراسم تجلیل از «روز رودکی» برگزار میشود