کتابخانه مجازی ادبیات

این پژوهش با هدف آسان سازی و روان گویی مطالب و معانی پیچیده و دشوار در "مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز" اثر شیخ محمد لاهیجی تهیه شده است. غامض بودن عبارات و تعقیدات کلام و اطناب بیان شارح، نگارنده را واداشته تا در عین رسایی پیام و شیوایی بیان، مفاهیم صریح عرفانی را با عباراتی موجز و مختصر در دسترس جویندگان اسرار الهی و پویندگان حقایق معانی قرار دهد زیرا معتقد است که "خَیرُ الکَلام ما قَلَّ وَ دَلَّ وَ لَم یَمَل".

«مثنوی معنوی» مولانا از بزرگترین آثار منظوم ادب پارسی و عرفان اسلامی است. این اثر جاودان که در شش دفتر تنظیم بنا به خواهش یکی از مریدان، حسام الدین چلبی، سروده، حسام الدین اصرار می ورزد که مولانا به سبک الهی نامه عطار اشعاری را بسراید که بیانگر آموزه های طریقت و حقیقت عرفانی جهت بره و حظ مریدان و طالبان باشد.مولانا نیز به درخواست یار غار خویش لبیک گفته و به مدت چهارده سال تا هنگام وفات خویش به سرودن مثنوی همت گماشت. این کتاب از ۲۶٬۰۰۰ بیت و ۶ دفتر تشکیل شده و یکی از برترین کتاب‌های ادبیات عرفانی کهن فارسی و حکمت پارسی پس از اسلام است. این کتاب در قالب شعری مثنوی سروده شده‌است؛ که در واقع عنوان کتاب نیز می‌باشد. اگر چه قبل از مولوی، شاعران دیگری مانند سنائی و عطار هم از قالب شعری مثنوی استفاده کرده بودند ولی مثنوی مولوی از سطح ادبی بالاتر برخوردار است. در این کتاب ۴۲۴ داستان پی‌درپی به شیوهٔ تمثیل داستان سختی‌های انسان در راه رسیدن به خدا را بیان می‌کند. هجده بیت نخست دفتر اول مثنوی معنوی به نی‌نامه شهرت دارد و چکیده‌ای از مفهوم ۶ دفتر است. این کتاب به درخواست شاگرد مولوی، حسام‌الدین حسن چلبی، در سالهای ۶۶۲ تا ۶۷۲ هجری/۱۲۶۰ میلادی تألیف شد. عنوان کتاب، مثنوی، در واقع نوعی از ساختار شعری است که در این کتاب استفاده می‌شود. مثنوی مولوی، همانند بیشتر مثنوی‌های صوفیانه، به صورت عمده از «داستان» به عنوان ابزاری برای بیان تعلیمات تصوف استفاده می‌کند. ترتیب قرار گرفتن داستان‌های گوناگون در این کتاب ظاهراً نظم مشخصی ندارد. شخصیت‌های اصلی داستان‌ها می‌تواند از پیامبران و پادشاهان تا چوپانان و بردگان باشد. حیوانات نیز نقش پررنگی در این داستان‌ها بازی می‌کنند. حکایات موجود در مثنوی از منابع مختلف قدیمی‌تر آمده‌اند. برخی عیناً در مثنوی‌های عطار نیشابوری همچون منطق‌الطیر موجودند. برخی همچون داستان خلیفه و لیلی، پادشاه و خانه کمپیر، استر و استر، محمود و ایاز، گنج نامه، حلوا ساختن جهود و عیسوی و مسلمان از مقالات شمس استخراج شده‌اند. آخرین داستان مثنوی (شاهزادگان و دژ هوش ربا)، با وفات مولوی ناتمام ماند. دفتر ششم مثنوی از همین روی دفتری ناتمام است. فرزند او مثنوی زیبایی دارد که در آن از مرگ پدر و ناتمام ماندن مثنوی گله کرده‌است. اصل داستان را البته جویندگان می‌توانند در مقالات شمس تبریزی بیابند و از بخش پایانی قصه مطلع شوند. مولوی در مثنوی تبحر خود را در استفاده از اتفاقات روزمره برای توضیح دیدگاه‌های عرفانی‌اش نشان می‌دهد. ویژگی تمایزبخش دیگر این کتاب میزان گریزهای مکرر آن از داستان اصلی برای توضیح (گاه مفصل) نکات مختلف جنبی داستان، است. این نکته ممکن است بیانگر این باشد که برای مولوی مضمون داستان اهمیت بسیار بیشتری از سبک نگارش داشته‌است.

کمال الدین محمد وحشی بافقی در سال 939 تا 991 زیسته است. وی به همراه برادرش که مرادی تخلص می کرد، شاگرد شرف الدین علی بافقی بوده است. او مدتی را در کاشان به سر برده و محتشم کاشانی و ضمیری همدانی از معاصرین وحشی می باشند. وی مداح شاه طهماسب صفوی، صدر الاعظم اعتماد الدوله و نیز حاکم کرمان بوده است. به جز دیوان اشعار 5300 بیتی او سه مثنوی، خلد برین، ناظر و منظور و شیرین و فرهاد از او به جا مانده است. منظومه اخیر ناتمام بوده و وصال شیرازی در قرن سیزدهم آن را به پایان رساند. وحشی اقسام شعر را نیکو می سرود. به جز وحشی بافقی چهار تن دیگر هم تخلص وحشی را برگزیده بودند. بر این تصحیح استاد سعید نفیسی مقدمه نگاشته و محمود علمی نیز حاشیه و تعلیقات نگاشته است. این کتاب اولین بار در 1342 توسط انتشارات علمی به چاپ رسید.

فرید الدین عطار (618 – 540 ق) علاوه بر آثاری همچون منطق الطیر،‌الهی نامه، مصیبت نامه و اسرار نامه،‌ دیوانی مشتمل بر اشعار پرشور عرفانی دارد. مذهب عطار شیعه اثنی عشری بوده و به علوم دینی از قبیل حدیث و روایات احاطه کامل داشته است. اشعار او سرشار از تسلطش بر تفسیر، حکمت،‌ موسیقی و نجوم است. همچنین با دقت در آثار عطار به تأثیر وی از قدما می توان پی برد. بعد از وی نیز شاعران زیادی از جمله سعدی، حافظ، مولانا و خواجو به استقبال اشعار او شتافته اند. دیوان او شامل غزلیات،‌ قطعات،‌ ترجیعات، ترکیبات و فتوت نامه است. غزلیات عطار شامل مضامین عرفانی و شرح حال بزرگان عرفان و مشایخ صوفیه است و از میان عرفا، گویی با ابوسعید ابوالخیر قرابت و انس بیشتری داشته است. کتاب حاضر با مقدمه و تحشیه محمود علمی اولین بار توسط انتشارات علمی در سال 1356 به چاپ رسید.