با وجود غنای سنت قصهگویی منظوم و منثور در ادبیات کلاسیک ایران، داستاننویسی نوین، مهاجری است که بیش از صد سال از اقامتش در این سرزمین نمیگذرد. البته این مدت در تاریخ ادبیات، دوران کوتاهی نیست، به خصوص که دورهی مورد نظر به دلیل تغییر و تحولات چشمگیر در حوزهی جامعه، فرهنگ و ادبیات از مهمترین مقاطع تاریخ معاصر به شمار میآید. در همین سالهاست که تاثیر برخورد مظاهر تجدد غرب با جامعهی سنتی به شکل بحرانی فراگیر در سیاست و فرهنگ و ادبیات ایران بروز مییابد؛ بحرانی که به صعود طبقهی متوسط و ظهور روشنفکرانی میانجامد که اندیشههایی اصلاحطلبانه دارند و برای بیان مقصود خود از شکلهای تازهی ادبی نظیرگزارشهای روزنامهای، رمان، داستان کوتاه و نمایشنامه استفاده میکنند. به واقع جامعه در مسیر بیداری ملی، میکوشد با بهرهگیری از این شکلها، وضع خود را روشن کند و احتمالا پاسخی برای سئوالهای متعددش بیابد. عوامل ذهنی و عینی گوناگونی راه را برای پیدایش داستاننویسی ایران هموار کرد که از آن جمله است: خودآگاهی ملی، هویت یافتن ملت و اهمیت یافتن فرد و فردیت، جدایی هنرمند از حامیان درباری، به کارگیری زبان ساده، و فراهم آمدن امکانات فنی چاپ کتاب و مطبوعات. کتاب حاضر دربرگیرندهی شرح اجمالی زندگی و آثار نویسندگان ایرانی و نیز نخستین کوششها برای آفرینش ادبیات جدید (دههی 1270 ه . ش) تا دههی 1380 است.
در فرهنگ حاضر، هنرمندان ایرانی (اعم از کتیبهنویس، معمار، حجار، قلمزن، نقاش و (...از زمان مانی تا عصر کمالالملک معرفی میشوند .این فرهنگ براساس الفبا تدوین شده و ذیل نام هر هنرمند شرح مختصری از زندگی و آثار او ذکر گردیده است .در پارهای موارد نیز تصویری از آثار شخصیت مورد نظر به طبع رسیده است
کتاب حاضر نیز فهرستواره از رجال و مشاهیر ایرانی و یا غیرایرانی مرتبط با ایران و چکیده ای از زندگینامه آنان است که به منظور برطرف ساختن حداقل نیاز پژوهشگران در این زمینه فراهم آمده و با پیشنهاد برخی دوستان صاحب نظر (فرهنگ رجال و مشاهیر تاریخ معاصر ایران) نامیده شده است. ایم کتاب چکیده زندگینامه های حدود 23 هزار نفر از مردان و زنان مذهبی، سیاسی، دانشگاهی، اقتصادی، ادبی، هنری، سینمایی، اجتماعی و ایران شناس را دربر دارد که در محدوده سالهای 1300 هجری قمری تا سال 1412 قمری میزیسته و منشاء اثری درباره ایران در چارچوب تخصص خود بوده اند. در نگارش آن شهروندی، جنسیت، وابستگی صنفی، اعتقادات و مذهب اشخاص دخالت نشده است. صرفا معیار انتخاب ما ایرانی بودن صاحبان زندگینامه ها و یا تاثیر و تاثر آنان در ایران و از ایران بوده است. از این روی دیده میشود که زندگینامه یک فقیه نامدار در کنار زندگینامه یک فیزیکدان و آن نیز در کنار یک شاعر ادیب و این همه در کنار زندگینامه چهره های سیاسی، هنرمند سینما، خوشنویس، مخترع، مکتشف، پزشک، مبارز شهید راه انقلاب، سرداری از دفاع هشت ساله و یک ایران شناس خارجی بهم گره خورده و تار و پود محتوای کتاب را پدید آورده اند.
پس از بزرگ علوی (در 1375) و محمدعلی جمالزاده (در 1376) صادق چوبک نیز درگذشت. هر چند در سالهای پس از انقلاب، اثری از او در وطنش چاپ نشد اما نام وی، به عنوان یکی از پیشروان داستاننویسی ایران، در اذهان زنده ماند. چوبک از جمله روشنفکران جوانی بود که در سالهای پس از شهریور 1320، تحت تأثیر صادق هدایت، به نوآوری در ادبیات معاصر میاندیشیدند. چهرههای اصلی این حرکت، آلاحمد و گلستان و چوبک بودند؛ نویسندگانی که به دنبال جمالزاده و هدایت و علوی، داستان کوتاه را به یکی از شاخههای اصلی ادبیات ایران تبدیل کردند. چوبک، چون شاگرد صدیقی از مکتب هدایت، آدمهای مطرود تحتانیترین لایههای اجتماعی را به داستانهایش راه داد و کوشید با بازتولید لحن آنان، شخصیت و راه و روش زندگیشان را به نمایش بگذارد. و از سویی، همانند آلاحمد و گلستان، متأثر ازادبیات رئالیستی امریکا به ساختمان داستان توجهی جدی نشان داد.
به گزارش کارنامه نشر و ضمیمه کارنامه نشر، در سال 1375 تعداد 355 عنوان رمان و مجموعه داستان به چاپ رسیده که اغلب آنها تجدید چاپی بوده است. از این تعداد، 127 عنوان نوشته نویسندگان ایرانی و 228 عنوان آثار ترجمه شده از زبانهای دیگر بوده است. در زمینه ادبیات داستانی ایرانی، همچون سال پیش، غالب آثار منتشر شده پاورقیهای تاریخی، عشقی ـ احساسی و جنایتی ـ پلیسی بودهاند. صنعت کتابسازی براساس متونی چون هزارو یک شب، جوامع الحکایات، مرزباننامه، مثنوی، شاهنامه، گلستان و ... نیز همچنان رونق داشت! از داستانهای کهن فارسی، دارابنامه طرطوسی تجدید چاپ شد. در میان داستانهای معاصر، تعداد آثار قابل توجه و قابل تأمل اندک است.