این کتاب دارای چهار فصل و مجموعا دربرگیرنده زندگی و آثار ۲۲۷ نفر از پارسی سرایان قفقاز است. هر فصل به شاعران یک منطقه قفقاز (آران، ارمنستان، داغستان، گرجستان) اختصاص یافته است. نخستین شاعری که زندگی و احوالش در این مجموعه معرفی شده، «ابوالعلای گنجه ای» متوفی به سال ۵۵۴ ه.ق و آخرین آنها، «ناظم ایروانی» متولد سال ۱۳۴۲ ه. ق است. در پایان کتاب نیز فهرست ماخذ و منابع به ترتیب الفبایی تخلص یا نام مولفان آمده است.
جمعیت مردم ایران مخلوط و حتی می توان گفت ممزوج و معجونی از طوایف ماد و پارس است که از زمانهای گذشته تاکنون بیشتر این جمعیت، به مناسبت ملایمت آب و هوا و حاصلخیز بودن اراضی محدوده سلسله جبال زاگرس در این مناطق گرد آمده و در هر شهر و دیاری متناسب با اوضاع اجتماعی محل دارای لهجه ای خاص از زبان اوستا یا پهلوی بوده که شعرا به همان لهجه خاص محلی خود شعر سروده و نویسندگان نیز مطالب مورد نظر خود را با همان زبان ارائه و عرضه کرده اند که امروز کمتر اثری از آنها برجای مانده و اگر بیشتر کنجکاوی کنیم آنها را در بایگانی راکد کتابخانه های بزرگ می یابیم...
كتاب حاضر درباره نقد و بررسى اشعار مولوى، حافظ، سعدى،خيام، شبسترى، فردوسى، ناصر خسرو، ملاهادى سبزوارى، وحشىبافقى، باباطاهر، ميرفندريسكى، محمدرضا قمشهاى، سنايىغزنوى، اثيرالدين اخسيكتى، ركنالدين محمود خوافى، شيخ اشراق،فخرالدين عراقى همدانى، در آثار شهيد مطهرى است. از آنجا كهبرخى از افراد مورد بحث در كتاب عارف نيز بودهاند، بخشى با عنوانتعليقات و بهصورت دائرةالمعارف در انتهاى كتاب آمده كه شاملمباحث استاد در زمينه عرفان مىباشد. بعد از ارائه نقد شعر و شاعرمربوطه، مأخذ مورد استفاده درج شده و در بخش فهارس نيزفهرست اشعار و فهرست اصطلاحات و موضوعات كتاب تماشاگه رازو كتاب كلام و عرفان استاد، ارائه شده است.
سخنوران آذربایجان (از قطران تا شهریار) اثر عزيز دولتآبادى، كتابى است به زبان فارسى از نوع تذكرههاى خاص، محلى و جديد كه به معرفى سخنوران و شاعران آذربايجان مىپردازد. اين اثر به هدف آشنايى با سخنوران اين خطه از سرزمين پهناور ايران اسلامى نگارش شده است. مقدمات نگارش اين كتاب از سال 1345ش با انتشار مقالاتى توسط مؤلف آغاز گرديده و كتاب براى بار نخست بين سالهاى 1355 تا 1357ش منتشر شده است.
کتاب حاضر بیست و سومین شماره از انتشارات ((موسسه تاریخ و فرهنگ ایران)) و دهمین شماره از سلسله تذکرهها محسوب میشود .مباحث این کتاب در دو بخش فراهم آمده است: بخش نخست در دو جلد، حاوی تراجم شاعرانی است که از روزگاران گذشته تا عصر حاضر زیستهاند .بخش دوم شامل شرح حال سخنوران معاصر که مکمل بخش نخستین است.برخی موضوعات کتاب عبارتاند از :((تاریخ و جغرافیای تاریخی آذربایجان)); ((سخنوران اردبیل/الهی اردبیلی، ثانی صفوی، صفیالدین اردبیلی)); ((سخنوران تبریز/ابراهیم تبریزی، ایرج میرزا، حیرت قاجار)) و((سخنوران خوی/انیس خویی، حسین خویی، وامق خویی)) .در بخش پایانی کتاب فهرست خوشنویسان، نقاشان، موسیقیدانان، طبیبان، زنان سخنور آذربایجان، اسامی کتب، اماکن و منابع آمده است .مولف در این کتاب زندگینامه سخنوران آذربایجان و شهرستان را به ترتیب الفبایی آورده است ;همچنین سخنوران با توجه به تخلص و نسبت آنان معرفی شدهاند و مراجع مورد استفاده با ذکر صفحه و به ترتیب تقدم تاریخی نقل شده است. در این اثر به تاریخ و جغرافیای محل و آثار تاریخی استان اشاره شده و نمونههایی از زبان پهلوی آذری آمده است.