کتابخانه مجازی ادبیات

در فصلنامه گران‌سنگ نامه فرهنگستان، دوره هفتم شماره سوم (آذر ماه 1384) مقاله‌ای تحت عنوان «بررسی ویژگی‌های تمیز در زبان فارسی»، به قلم دکتر محمد راسخ مهند، استادیار محترم دانشگاه بوعلی سینا به چاپ رسیده بود که نکات سودمندی را درباره این نقش دستوری بیان می‌کرد. ما نیز در این مقاله برآنیم تا مطالبی را به عنوان تکمله بحث مذکور ارائه نماییم؛ بدین جهت مقاله در دو بخش تقدیم می‌گردد: بخش اول شامل دیدگاه‌های انتقادی نگارندگان در خصوص بعضی از مطالب دکتر راسخ‌مهند است و در واقع نقد‌گونه‌ای است بر آنها. بخش دوم شامل مطالبی است که در تکمیل مبحث تمیز آمده است. امید که این وجیزه بتواند افق‌های تازه‌ای را در بحث تمیز به روی خوانندگان گران‌قدر بگشاید.

در زبان روسی به واژه‌ای که به تنهایی و یا به کمک دیگر واژه‌های دیگر بتوانند نقش گزاره را ایفا نماید، شبه‌گزاره می‌گویند. واژه‌های شبه‌گزاره در زبان روسی کلماتی هستند که نهاد واقعی جمله را معمولاً در حالت به‌ای قرار می‌دهند. در این گونه جملات، در صورتیکه فعل همراه با شبه‌گزاره، بکار رفته باشد، تحت تأثیر خاصیت نحوی شبه‌گزاره، فعل جمله به صورت مصدر بیان می‌شود. در زبان روسی شبه‌واژه می‌تواند قید و یا اسم باشد. کاربرد قید در این گونه ساختارها متداول‌تر از اسم است. شبه‌واژه را در زبان روسی بسیاری از زبان شناسان جزء اجزای سخن محسوب می‌کنند. معادل ساختارهایی که دارای شبه‌گزاره می‌باشند، در زبان فارسی معمولاً ساختار مسندالیه، مسند و فعل ربطی است. در زبان فارسی قید به هیچ وجه نمی‌تواند جانشین گزاره شود، به همین علت نقش قید زبان روسی، در صورتی که نقش گزاره را ایفاد کند، با قید زبان فارسی که به هیچ وجه این نقش را ایفا نمی‌کند، متفاوت است. برخی از زبان‌شناسان شبه‌گزاره را بسیار وسیع بررسی می‌نمایند و واژه‌های بسیاری را جزء این گروه محسوب می‌کنند. دربرابر عده‌ای از زبان‌شناسان شبه‌گزاره را بسیار محدود مورد مطالعه قرار می‌دهند و برخی نیز فقط قید را جزء این دسته از واژه‌ها قلمداد می‌کنند.

حرفهای تازه گفتارهایی است در زمینه های وزن و قافیه فارسی و زبانشناسی فارسی و افسانه نویسی. این گفتارها را میتوان به پنج تقسیم کرد: 1. گفتارهایی که در آنها مباحثی جدید برای اولین بار مطرح گشته است مانند ماضیهای نقلی، فارسی مودبانه، بررسی علمی قافیه شهر فارسی، نامهای خاص و نظریه اطلاع، افسانه نویسی، آهنگ در فارسی، نقشهای تکیه در فارسی و اوزان نوحه ها. 2. گفتارهایی که در آنها بعضی نظرات دانشمندان چه معاصر و چه قدیم که نادرست می نمود، به ویژه در وزن شهر، مورد تحقیق و ارزیابی قرار گرفته و پس از مشخص شدن نادرستی با شیوه ای علمی رد و حقیقت آشکار شده است. 3. گفتارهایی است درباره مطالبی که قبلا مورد تفحص و بررسی دیگران قرار گرفته است اما نگارنده بررسی جامعی در آنها نموده و آنها را تکمیل کرده است مانند جمله های شرطی و اوزان دوری. 4. دو گفتار است یکی درباره عروض فارسی و دیگری درباره قافیه شعر فارسی عروضیان قدیم متاسفانه به جای آنکه اوزان زیبا و متعدد و متنوع و دقیق شعر فارسی را، چنانکه هست توصیف کنند، آنها را در چهارچوبه قواعد محدود عروض عرب که از هر جهت با اوزان شعر فارسی بی تناسب و متفاوت است تدوین کرده اند لذا نه تنها غیرعلمی است بلکه فراگرفتن آن هم بسیار دشوار است. 5. آخرین گفتار درباره متن خوانی است، درباره اینکه در دانشکده های ادبیات ما خواندن متون ادبی و معنی کردن لغات و بحث در نکات صرفی و نحوی اصطلاحات ادبی و علمی و عرفانی و نظایر اینها را ادبیات می دانند... در خاتمه، گفتارها از نظر موضوعی به پنج بخش تقسیم گردید: بخش یک عروض، بخش دو قافیه، بخش سه زبانشناسی، بخش چهار افسانه نویسی، بخش پنج ادبیات یا متن خوانی

تقی وحیدیان در مقدمه کتاب می‌گوید: این رساله شامل قواعد زبان عامیانه فارسی است یعنی زبانی که فارسی زبانان امروز به آن حرف می‌زنند. در این رساله برای استخراج قواعد زبان عامیانه ابتدا نثر ساده و خودمانی بعد از مشروطیت را مورد نظر قرار گرفته است. بخصوص نثرهایی که عینا به زبان مردم بود. پس از آن در گفتار مردم دقت کردم و در حقیقت بیشتر قواعد را از گفته‌های مردم گرفتم و این بهتر بود، زیرا قواعد زبان را از زبان گفتاری با اطمینان کامل می‌توان گرفت و خط (به خصوص خط فارسی). گفتن دو نکته ضروری است: اول اینکه در این دستور بیشتر قواعد مختص زبان عامیانه گرد آمده و قواعدی که میان زبان عامیانه و لفظ قلم مشترک بوده باختصار ذکر شده. دوم اینکه ضمن مطالعه در دستور زبان عامیانه با این نکته برخوردم که بعضی از قواعد زبان در دستورهای زبان فارسی ناقص یا نادرست است که در این رساله نظر اصلاحی خودم را آورده ام.