کتابخانه مجازی ادبیات

واقعه عاشورا در ادبیات فارسی بازتابی وسیع و متنوع داشته است. شاعران بسیاری در طول قرنها درباره این واقعه اشعاری سروده اند. در این میان برخی اشعار، بیشتر در یادها مانده اند و با مخاطب عام و خاص ارتباط عمیقی برقرار کرده اند. از این میان می توان به ترکیب بند مشهور محتشم کاشانی (م 966) اشاره کرد. در کتاب «شورش در خلق عالم» ترکیب بندهای عاشورایی، که شاعران پس از محتشم به تقلید از او سروده اند، جمع آوری شده است. در بخش اول اثر با نام «تحلیلی بر واقعۀ عاشورا و جایگاه شعر و شاعران در آن» احادیثی درباره لزوم شناخت امام و تبعیت از ایشان، ولایت و بخشهایی از خطبه امام حسین (ع) آمده است. در ادامه درباره قیام امام حسین (ع) (با زبانی ادبی) توضیحاتی آمده است. در این بخش، صرفاً بخشی از تاریخ زمان امام حسین (ع) و چند بیتی از دعبل خزاعی آمده است؛ در حالی که انتظار می رفت با توجه به عنوان، مختصری دربارۀ پیشینۀ اشعار عاشورایی توضیح داده شود یا اینکه عنوان به گونه ای انتخاب شود که بیانگر مطالب ذکر شده باشد. در بخش دوم این کتاب آمده که جستجوی اولیه پژوهشگران هشتاد شاعر را دربرداشت. پس از آن برای گزینش بیشتر (و شاید دقیق تر)؛ معیار انتخاب اشعار، تشابه صوری، قالب، وزن یا هر دوی آنها و درنهایت با توجه به تعداد فراوان این اشعار، ویژگی «اقتفا» درنظر گرفته شد. البته معیارهای دیگری نیز همچون قوت شعر، تازگی مضامین، صحت منقولات و... نیز در نظرگرفته شده است. کار ارزشمندی که گردآورندگان اثر انجام داده اند، آوردن فهرستی از ترکیب بندهای جمع آوری شده، است. از این مجموعه برخی آثار در زمره نسخ خطی هستند که می تواند خود موضوع تحقیقی جداگانه باشد. مجموعه حاضر، ترکیب بندهای بیست و یک شاعر را دربردارد. در این اثر، پس از معرفی کوتاه هر شاعر، متن کامل ترکیب بند او آورده شده است. شاعران به ترتیب سال حیات، معرفی شده اند که عبارت اند از: وحشی بافقی، حزین لاهیجی، عاشق اصفهانی، صباحی بیدگلی کاشانی، نیاز اصفهانی، وصال شیرازی، وقار شیرازی، اشراق آصفی، هنر جندقی، رضاقلی خان هدایت، محمودخان ملک الشعرا، نیّر تبریزی، طرب شیرازی، ادیب الممالک فراهانی، ضیایی ناظم الملک، مدرس اصفهانی، غروی اصفهانی، سید موسی سبط الشیخ، جلال الدین همایی، امیری فیروزکوهی، مشفق کاشانی. البته (طبق نظر نویسندگان) با توجه به همعصر بودن وحشی و محتشم و همچنین روابط تیره این دو و بالاتر بودن سن وحشی این احتمال بیشتر است که محتشم از وی تقلید کرده باشد. با توجه به اینکه اصلی ترین معیار گزینش شاعران از سوی گردآورندگان اثر، ویژگی اقتفا عنوان شد و اقتفا نیز از ویژگیهای شعر دوران بازگشت ادبی است، بیشترین شاعران این فهرست بازگشتی هستند.

یکی از گنجینه‌های مناسب برای عرضه گنج وحدت در ادب پارسی از دیرباز قالب ترجیع‌بند بوده است. این قالب شعری از نظر نقد ادبیات و نوع ردیف و قافیه شبیه به مجموعه‌ای از غزل‌ها یا قصاید کوتاه است که با یک بیت تکراری به هم پیوند خورده‌اند. در این کتاب گزیده‌ای از ترجیع‌بندها و ترکیب‌بندهای شعر پارسی از آغاز تا امروز به انضمام شرح ابیات دشوار آن گردآوری شده است.

وحشی بافقی که دوران زندگانی او مقارن با روزگار سلطنت شاه طهماسب صفوی بوده است، بی‌گمان یکی از برجسته‌ترین شاعران سده دهم هجری ایران است. در دورانی که او به سرودن شعر آغاز کرده بود، دیرگاهی بود که چراغ ادب فارسی رو به خاموشی نهاده و به انحطاط می‌رفت و این آفت میراث حملات چنگیزخان و تیموریان ستمکار و بازماندگان آنان به این سرزمین پهناور بود. از وحشی بافقی اقسام مختلف شعر از قصیده و غزل و قطعه و رباعی و ترکیب‌بند و ترجیع‌بند و مثنوی باقی مانده و اشعار وی از شاهکارهای سرایندگان سده دهم هجری به شمار می‌رود.

وحشی بافقی از سخنوران نامدار قرن دهم هجری است؛ اما چنان‌که باید مقام ادبی او در تاریخ ادبیات فارسی معین و محقق نشده است. وحشی آثاری را که از خود به یادگار گذاشته، عبارتند از: دیوان غزلیات، قصاید، خلد برین، فرهاد و شیرین، ناظر و منظور، رباعیات و .... . فرهاد و شیرین را در اواخر عمر نظم کرده و قبل از اتمام شاعر رهسپار آخرت شده است. در این کتاب دیوان اشعار او و منظومه‌هایش آورده شده است.