در كتاب حاضر، نويسنده علاوه بر بررسي رباعيات منسوب به خيام، مفاهيم مهمِ اشارهشده در اشعار را، همچون: وجود خداوند، تضاد، عقل، ترديد در ابديت، ازليّت جهان، پوچگرايي و هيچانديشي، فلسفه و هدف زندگي، قضا و قدر و حركت و تحول بررسي نموده و پس از مقايسه با برخي ابيات مولوي، همزمان آنها را با شاخصهاي قرآني تبيين كرده است. بيترديد، محمدتقي جعفري با قائل شدن به وجود چندين خيام يا خيامي، حساب سراينده رباعيات را از «امام»، «حجة الحقّ علي الخلق»، «سيّد حكماء المشرق و المغرب»، «نصرةالدين» و «غياثالدين» خيام نيشابوري جدا ميكند و با تأمل در آثار رياضی و فلسفي او، شأن او را اجل از آن ميداند كه شعرهايي در مسير و مذاق اهل لذت و پوچي و خوشباشي بسرايد. به ديگر سخن، محمدتقی جعفری چهره كمنظيرِ حكمت و ادبِ عمربن ابراهيم خيامي را از انتساب او به پوچگرايي، لذتگرايي و هيچانديشي، زدوده است و اين فرصت را براي دانشپژوهان و حقيقتطلبان فراهم كرده است تا به طور تطبيقي نظرات كلاميِ دوران تمدن اسلامي را مشاهده كنند. شيوه نويسنده در اين كتاب، رويكرد عقلاني و پرسشمحور است و با طرح سؤالاتي بنيادين سعي ميكند تا مخدوش بودن مضامين طرحشده را در بسياري از رباعيات آشكار كند. استاد محمد تقي جعفري در نقل از تحليل شخصيت خيام مي فرمايند:«عمرابن ابراهيم خيامي، مردي است فيلسوف و دانشمند، كاملا مذهبي ونسبت دادن رباعياتي كه داراي محتويات پوچ گرايي و لذت پرستي است، به اين شخصيت بزرگ، دروغ محض است بلكه آن گروه از رباعيات را شعرايي ديگرسروده و به عمرابن ابراهيم نسبت داده شده است». این کتاب به اهتمام محمدتقی جعفری در سال 1375(چاپ چهارم) در تهران منتشر شده است.
مجموعه اشعار از سایه تا نشان مجموعه رباعیات و دوبیتی، سروده جعفر حمیدی است که در سال 1360 توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده است.
لیلی و مجنون (پژوهشی در ریشه های تاریخی و اجتماعی داستان، به انضمام تلخیص و شرح لیلی و مجنون نظامی)، کتابی از ایگناتی کراچکوفسکی است که دکتر کامل احمد نژاد آن را ترجمه، تصحیح و شرح نموده است. این کتاب دربردارنده ی دو بخش است: - نخست: بخشی درباره ی داستان لیلی و مجنون و ریشه هایِ تاریخ و اجتماعی آن که ترجمه ی استاد کامل احمد نژاد از رساله ای در این باب است و بخش دوم نیز داستان لیلی و مجنون آمده است.
اين اثر كه براى نخستينبار در سال 1370 خورشيدى منتشر شده است، مجموعه تحليلها و تفسيرهاى نويسنده پيرامون مناجاتهاى نظامى گنجوى است. نظامى در آغازِ برخى منظومههاى خود، به مناجات با حق تعالى پرداخته است. مىتوان گفت: تنها در يك مورد است كه هيچ فردى، حتى فيلسوف و شاعر و هنرمند، براى بيان مقاصد خود، دشوارى ندارد، و آن هم نيايش است. در نيايش، آدمى با خدايى روبروست كه به خوبى مىتواند مقاصد و نيتهاى خود را به خوبى بيان كند، و در عين حال، اين اطمينان را دارد كه مخاطب، مقاصد و نيتهاى او را درمىيابد. در نيايش، فرد هر چيزى را در دل بيان مىكند، و ميان خود و خداى خويش، هيچ حجابى نمىبيند. در نيايشهاى نظامى، انديشه و شخصيت نظامى آشكار مىشود. نحوة سخن گفتن او با خداوند، و مضمونهايى كه در توصيف حضرت حق به كار مىبَرَد، از جمله حكمتهاى عميقِ اين شاعرِ بزرگ است. در كتاب حاضر، محمدتقى جعفرى بر آن نبوده تا همة مطالب و مضامينِ عميقِ نظامى را از لابلاى اشعار او استخراج و تحليل كند، چرا كه بايد اثرى چند برابر اين كتاب مىنگاشت. او براى آن كه گوشهاى از انديشههاى عميق و الهىِ نظامى را نشان دهد، به تحليل بعضى از نيايشها بسنده كرده، و در لابلاى فصلهاى گوناگونِ اثرِ حاضر، مضامين و مفاهيم بسيار والايى از آن حكيم فرزانه بيان كرده است. رسالت شعر و شاعرى، اصولِ كلىِ حاكم بر مناجاتها، حكمت، عرفان و اخلاق، از جمله مباحثى است كه نويسنده به تحليل آنها پرداخته، و چنين مىتوان دريافت كه نظامى تنها يك شاعر نيست، بلكه جزو حكماى بزرگ به شمار مىرود. اين اثر، با وجود حجم اندك آن، نكات مهمى را در شناختِ تفكرِ نظامى بيان مىكند كه براى دانشپژوهان ارزش بسيارى دارد.
کتاب مثنوی از کتابهای معدودی است که عظمت استعدادها و قوای مختلف بنی نوع انسانی را اثبات میکند. این کتاب که دربردارنده 25000 تا 28000 بیت است، هم از راه عقل و حکمت و هم از راه دل و عرفان واقعیات بسیار فراوانی را به قلمرو معرفت و حکمت و عرفان بشری عرضه داشته است. نویسنده در این کتاب به کشف الابیات مثنوی پرداخته است. علامه جعفری در مقدمه کتاب آورده است: «اینجانب در اثنای تألیف مجلدات تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی، برای تفسیر موضوعی برخی از موضوعهای بسیار بااهمیت مانند «عقل و عاقل و معقول»، «علت و معلول»، «موج» و غیر آن مجبور شدم همه ابیات مثنوی را برای استخراج همه موضوعهای مورد تفسیر یکایک ببینم. این کار دامنهدار موجب صرف وقت بسیار طولانی شد؛ لذا بر آن شدم که کشفالابیات کاملی را برای مثنوی تنظیم و تدوین نمایم. البته میدانیم آنهایی که تاکنون برای مثنوی نوشته شده است، کامل نیست و فقط کلمه اول و گاه کلمه دوم مصرع اول از ابیات برای پیداکردن بیت ثبت شده است. .... در این کشف الابیات همه مصرعهای مثنوی با نظر به نخستین کلمهای که دارند، زیر حرف کلمه اول خود آمده است».