کتابخانه مجازی ادبیات

کتاب مثنوی معنوی که یکی از گنجینه های گرانبهای حکمت، ادب و عرفان فارسی است، حاصل واپسین دهه زندگانی جلال الدین رومی است. این دریای عظیم اندیشه ها، معانی و نکات باریک اخلاقی و تربیتی به خواهش و اصرار حسام الدین، مرید محبوب مولانا در شش دفتر به نظم درآمد. نسخه های خطی و چاپی متعددی از کتاب مثنوی در ایران، مصر، هندوستان، ترکیه و اروپا به طبع رسیده است. کتاب حاضر به اهتمام و مقابله "رینولد الین نیکلسون" و از روی نسخه طبع 1925 تا 1933 لیدن هلند تهیه شده است. این مستشرق مشهور که عمری دراز را در تصحیح و مقابله مثنوی صرف نمود، آن را به شعر انگلیسی نیز ترجمه کرد و در پایان عمر بینایی خویش را از دست داد. اساس کار نیکلسون، نسخه ای خطی به تاریخ رجب 677 هجری ، یعنی پنج سال پس از درگذشت مولوی است که ظاهرا قدیمی ترین و صحیح ترین نسخه مثنوی در جهان است. به همت انتشارات امیرکبیر برای اولین بار در ایران کتاب مثنوی معنوی به انضمام فهرست اعلام شامل اسامی رجال و نساء، امکنه و قبایل، کتب، آیات قرآن و ، فهرست قصص و حکایات به چاپ رسید.

در این مقاله بر اساس شواهدی از کلیله و دمنه، مرزبان نامه، روضة العقول، هزار و یک‌شب و... به بررسی شیوه خاصی از گسترش پیرنگ در قصه فارسی به‌ویژه داستان‌های جانوران پرداخت‌هایم. پیرنگ در اینگونه قصه‌ها، علی‌رغم شیوه مرسوم در ذهنیت داستانی خوانندگان امروزی، به جای پرداختن به خطوط اصلی قصه، خطوط فرعی داستان را دنبال می‌کند. بدین ترتیب با پیرنگی مواجه‌ایم که از دیدگاه خواننده امروزی در جریان گسترش روایت، ضعیف تلقی می‌شود. در حالی که این نکته، ویژگی خاص مربوط به این نوع از قصه‌هاست و خصلتی عام و تا حدودی فراگیر محسوب می‌شود.

خواجه ضیاءالدین نخشبی متخلص به نخشبی یا ضیاء نخشبی از نویسندگان و شعرای معروف قرن هشتم است که از او آثار نسبتاً زیادی در دست است. وی اصلا از مردم نخشب یا نسف (نزدیک سمرقند) بود و از آنجا در روزگار جوانی به هندوستان رفت و در شهر بداؤن سکنی گزید و به سال 751 درگذشت. «افسانه گلریز» کتابی است در سرگذشت معصوم شاه و دختری به نوشابه که از جمله کتب بسیار معروف ضیاء نخشبی شمرده می‌شود و به نثری آراسته به اشعار و احادیث و اخبار نگارش یافته و طبعی از آن با مقدمه انگلیسی به سال 1913 در کلکته انجام گرفته است. این کتاب در واقع چاپ عکسی از همان چاپ کلکته است.

نویسنده این کتاب «ضیاءالدین نخشبی» از عرفا و ادبای قرن هشتم هجری است. او در اواخر قرن هفتم در شهر «نخشب» یکی از شهرهای قدیمی ایران در ماوراءالنهر به دنیا آمد؛ در جوانی عازم هندوستان شد و به یکی از طریقه‌های صوفیه، یعنی سلسله «چشتیه» که در آن روزگار مهم‌ترین طریقه عرفانی هند بود پیوست. «طوطی‌نامه» از مجموعه‌های معروف داستان‌های مختلف به زبان فارسی است که روایت‌های گوناگونی از آن با نام‌های «چهل طوطی» و «جواهر الاسمار» در دست است. این مجموعه اصل هندی دارد و به زبان سانسکریت، «شوکه سیتتی» یا «هفتاد داستان طوطی» نامیده می‌شود. این کتاب که در سال 1342 به دو زبان انگلیسی و فارسی در کتابخانه اسدی تهران منتشر شده است.