برخی از فنون بلاغی گاهی در میدان عمل و تطبیق مصادیق با تعریفهای مربوطه ابهاماتی پیش میآورند و باعث شک و وسواس میشوند، تا آنجا که ممکن است پژوهشگر یا دانشجو مواردی از آنها را تکراری بیابد؛ یا آنها را در هالهای از غموض ببیند؛ و یا حد اقل آنها را سر جای خود ننشاند. این گفتار به برخی از این فنون نزدیک به هم و درهم تنیده با همسایههای درونمرزی و بیرونمرزی، میپردازد: از آن جمله در مقاله حاضر فن«مشاکله» است که در این رابطه موضوعات زیر را مورد نقد و بررسی قرار میدهد: 1) تعریف دقیق خود فن و تبیین آن. 2) تفاوت مشاکله با همسایههای نزدیک و اشاره به اشتراکات و افتراقات آنها.3) بیان ارزشهای هنری و غرض وجودی آن.
یکی از مشکلات اساسی که در زبان فارسی وجود دارد، کلمههای همتلفظ یا واژههای همصوت است؛ برای مثال کلمه «باغی» به معنای سرکش و نافرمان و کلمه «باقی» به معنای پایدار و جاوید. این مسئله سبب بهوجودآمدن غلط املایی میشود. با توجه به این نیاز در جامعه، نویسنده این کتاب را با عنوان «فرهنگ واژههای همصوت» به نگارش درآورده است.
«جادوی مجاورت» یکی از مهمترین عوامل تعیینکننده در تأثیرات زبانی و شیوههای بلاغی است، همان چیزی که بعضی از انواع آن را در بلاغتهای ملل مختلف جهان چندین هزار سال است که ادیبان و ارباب بلاغت با عنوان «جناس»، یا معادلهای آن، در زبانهای فرنگی شناختهاند و در باب آن بحث کردهاند و به ردهبندی انواع آن پرداختهاند. تأثیر هنری جادوی مجاورت، در شاهکارهای ادبی جهان و در کتب مقدس عالم، و در صدر همه آنها قرآن کریم، امری است که هیچکس از آشنایان در آن تردیدی ندارد. در اینجا بحث بر سر امری دیگر است که شاید تاکنون به آن توجه نشده باشد. قصد من در این گفتار فقط طرح این مساله است ولی اثبات آن و تحلیل نتایج اجتماعی و تاریخی آن، کار سالها تحقیق توسط گروههای مختلف پژوهندگان خواهد بود.
سیبویه بزرگترین تلاش یک محقق را در موضوع بحث خود به کار برده است تا آنجا که کتاب وی در صرف و نحو شایسته عنوان «الکتاب» و خود سزاوار لقب پیشوای نحویان است. کتاب سیبویه نهضت علمی استوار و تلاش فکری مستمری را به وجود آورد که تأثیری عظیم و فراموشنشدنی را در خدمت به زبان عربی بهخصوص و به فرهنگ اسلامی به طور عموم دربر داشت. در مقدمه این کتاب اشارهای کوتاه به اوضاع و احوال «نحو» شده است. در باب اول عصر سیبویه از جنبههای سیاسی و اجتماعی و عقلی مورد بررسی قرار گرفته است. باب دوم به زندگی سیبویه و حوادث پیشامده برای او اختصاص یافته و در باب سوم از جنبههای مختلف «الکتاب» سخن رفته است.
کتاب محاکمه انسان و حیوان (مرغزار) از احمد وقار شیرازی است و موضوع این کتاب محاکمه و دادخواهی شورانگیز و پرهیجانی است که در یک طرف آن انسان قرار دارد و مدعی مالکیت رقاب حیوانات در ملک هستی میبشد؛ و در طرف دیگر اصنافی از حیوانات است که از دست "اشرف مخلوقات" به تنگ آمده و او را ناقض نوامیس خلقت میدانند و لب به شکوه گشودهاند. اگر چه نسخه دستنویس وقار فاقد مقدمه است تا حقیقت و ماهیت کار او را نشان دهد ولی با تحقیق معلوم شد اصل و منشاء کتاب حاضر فصول متعددی است از رساله هشتم "اخوان الصفا" در چگونگی تکوین جانوران و اقسام آنها که وقار با استادی هرچه تمام تر آن را در قالب فارسی ریخته است و در کنار آن مطالبی چون داستان سلمان و ابوذر، یاجوج و ماجوج، و انبوهی از آیات و امثال و اشعار فارسی به کتاب افزوده اند که بدان رنگ و بوی تازهای داده است.