تشبیه یکی از ترفندهای ادبی است که ناشناخته مانده است. با آنکه دانشمندان و علمای بلاغت از گذشته تا حال به زبانهای یونانی، عربی، فارسی و انگلیسی آن را تعریف کردهاند اما تعریفها درست نمینماید و شامل تشبیهات فاقد زیبایی هم میشود حال آنکه صور خیال و ترفندهای ادبی، زیباییآفرین هستند. در این گفتار به بررسی تشبیهات زیبا، تشبیهات فاقد زیبایی و کشف عامل زیباییآفرینی در تشبیه میپردازیم.
تقی وحیدیان کامیار (متولد ۱۳۱۳ در مشهد، ایران) محقّق، ادیب و زبانشناس، دارای دکتری زبانشناسی ازدانشگاه تهران است. وی در دانشگاههای شهید چمران (جندیشاپور) اهواز و سپس در دانشگاه فردوسی مشهد به تدریس اشتغال داشته و هماکنون بازنشسته شدهاست. چندین کتاب و مقاله، بیشتر در موضوعات عروض و قافیه فارسی و نیز دستور زبان فارسی، از او منتشر شدهاست. آثار: وزن و قافیه شعر فارسی، مرکز نشر دانشگاهی نوای گفتار در زبان فارسی، ویراست دوم، انتشارات دانشگاه مشهد دستور زبان فارسی (به همراه غلامرضا عمرانی)، انتشارات سمت بدیع: از دیدگاه زیباییشناسی، انتشارات سمت فرهنگ قافیه در زبان فارسی، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد ادبیات فارسی ۱، دوره پیشدانشگاهی رشته ادبیات و علوم انسانی، وزارت آموزش و پرورش دستور زبان فارسی گفتاری، انتشارات الهدی
سید محمود نشاط در مورد موضوع کتاب می گوید: ادات تشبیه در زبان فارسی که اصل آن مربوط به علم بیان و بدیع و شرح آن مرتبط با دستور زبان فارسی است انتخاب نمود و اگرچه ناگریز به ذکر برخی از اشارات و اصطلاحات بیانی گردیده است اما مقصود حقیر جمع آوری و بحث در اقسام ادات تشبیه از لحاظ دستور زبان فارسی است. نکاتی که همچنان در این مقدمه یادآور می گردد: یکی اینکه سعی نمود بامکرر کردن مثال بر طول ملال نیفزاید و در هر مورد به ذکر یک تا پنج شاهد قناعت ورزید و در صورت لزوم امثله و شواهد دیگر را با تعیین صفحه و سطر کتاب ماخذ به حاشیه موکول ساخت. اشعار را غالبا از منوچهری دامغانی چاپ دبیرسیاقی که فی الواقع استاد تشبیه نیز می باشد و تشبیهات وی در نهایت متانت و استواری است برگزید تا مراجعه به شواهد و نظائر موضوع سهل باشد و نیز مثال نثر را به مناسبت وضوح و به منظور اختصار حذف نمود. ادات تشبیه و قیود و پسوندها و غیره را برای سهولت کار مراجعان به طریق الفبائی منظم ساخت و توضیحات و مطالب را با شماره های مستقل مجزا نمود و صفحات و سطور مراجع و ماخذ را ذیل مطالب بیان داشت. از توضیح واضحات و تکرارهای زائد چشم بپوشید و با عبارتی سهل و ساده نگاشت تا درخور استفاده همگان باشد.
فن بیان یکی از مباحث دلچسب فنون ادبی است. در این فن از قرن دوم هجری به بعد آثاری به زبان عربی و بعدها به زبان دری و فارسی نوشته شده است. نویسنده در این کتاب که در آن نظریات نوین و مترقی ادبشناسان پیرو نقد ادبی واقعیتگرایی همگانی را نیز گردآوری کرده، مقدماتی درباره ماهیت ادبیات و شعر و رسالت آن و بحثهای مبسوط در باب موضوعات مربوط به فن بیان با مثالهایی از اشعار کلاسیک، اشعار امروزی و نیز ترجمههایی از اشعار شاعران کشورهای دیگر فراهم آورده و با سبک پخته و شیوای خویش به خواننده پیشکش کرده است.
حرفهای تازه گفتارهایی است در زمینه های وزن و قافیه فارسی و زبانشناسی فارسی و افسانه نویسی. این گفتارها را میتوان به پنج تقسیم کرد: 1. گفتارهایی که در آنها مباحثی جدید برای اولین بار مطرح گشته است مانند ماضیهای نقلی، فارسی مودبانه، بررسی علمی قافیه شهر فارسی، نامهای خاص و نظریه اطلاع، افسانه نویسی، آهنگ در فارسی، نقشهای تکیه در فارسی و اوزان نوحه ها. 2. گفتارهایی که در آنها بعضی نظرات دانشمندان چه معاصر و چه قدیم که نادرست می نمود، به ویژه در وزن شهر، مورد تحقیق و ارزیابی قرار گرفته و پس از مشخص شدن نادرستی با شیوه ای علمی رد و حقیقت آشکار شده است. 3. گفتارهایی است درباره مطالبی که قبلا مورد تفحص و بررسی دیگران قرار گرفته است اما نگارنده بررسی جامعی در آنها نموده و آنها را تکمیل کرده است مانند جمله های شرطی و اوزان دوری. 4. دو گفتار است یکی درباره عروض فارسی و دیگری درباره قافیه شعر فارسی عروضیان قدیم متاسفانه به جای آنکه اوزان زیبا و متعدد و متنوع و دقیق شعر فارسی را، چنانکه هست توصیف کنند، آنها را در چهارچوبه قواعد محدود عروض عرب که از هر جهت با اوزان شعر فارسی بی تناسب و متفاوت است تدوین کرده اند لذا نه تنها غیرعلمی است بلکه فراگرفتن آن هم بسیار دشوار است. 5. آخرین گفتار درباره متن خوانی است، درباره اینکه در دانشکده های ادبیات ما خواندن متون ادبی و معنی کردن لغات و بحث در نکات صرفی و نحوی اصطلاحات ادبی و علمی و عرفانی و نظایر اینها را ادبیات می دانند... در خاتمه، گفتارها از نظر موضوعی به پنج بخش تقسیم گردید: بخش یک عروض، بخش دو قافیه، بخش سه زبانشناسی، بخش چهار افسانه نویسی، بخش پنج ادبیات یا متن خوانی
تقی وحیدیان در مقدمه کتاب میگوید: این رساله شامل قواعد زبان عامیانه فارسی است یعنی زبانی که فارسی زبانان امروز به آن حرف میزنند. در این رساله برای استخراج قواعد زبان عامیانه ابتدا نثر ساده و خودمانی بعد از مشروطیت را مورد نظر قرار گرفته است. بخصوص نثرهایی که عینا به زبان مردم بود. پس از آن در گفتار مردم دقت کردم و در حقیقت بیشتر قواعد را از گفتههای مردم گرفتم و این بهتر بود، زیرا قواعد زبان را از زبان گفتاری با اطمینان کامل میتوان گرفت و خط (به خصوص خط فارسی). گفتن دو نکته ضروری است: اول اینکه در این دستور بیشتر قواعد مختص زبان عامیانه گرد آمده و قواعدی که میان زبان عامیانه و لفظ قلم مشترک بوده باختصار ذکر شده. دوم اینکه ضمن مطالعه در دستور زبان عامیانه با این نکته برخوردم که بعضی از قواعد زبان در دستورهای زبان فارسی ناقص یا نادرست است که در این رساله نظر اصلاحی خودم را آورده ام.