در اين مقاله، مقدمهاي که در ستايش و حمد خداوند در آغاز چهار مثنوي ليلي و مجنون نظامي، مجنون و ليلي امير خسرو دهلوي، ليلي و مجنون جامي و ليلي و مجنون مکتبي آمده و اصطلاحا تحميديه ناميده ميشود با هم مقايسه شده است. مقايسه اين چهار تحميديه، چند نکته را آشکار ميسازد: 1ـ صفات ثبوتي و صفات سلبي خداوند، توجه به خلقت و دعا، محوريترين مباحث تحميديههاست. 2ـ ترتيب مباحث، در تحميديهها ساختار خاصي دارد؛ تحميديه با صفات ثبوتي (يا سلبي) آغاز ميشود، در ادامه از مخلوقات ذکري به ميان ميآيد، پس از آن مباحث دعا و معاد مطرح ميشود و نعت (يا توصيه) در مرتبه آخر قرار ميگيرد. 3ـ از ميان مباحث مطرح شده در تحميديهها کاربرد صفات ذاتي و استعمال آيات و احاديث در طي زمان سيري نزولي دارند. 4ـ اگرچه بسياري از متکلمان و فقها به توقيفيبودن اسما و صفات معتقدند؛ اما گاهي تحت تاثير فرهنگ و آداب زمانه برخي از صفات به خداوند منسوب ميشوند که مستند نقلي و روايي ندارند. بسياري از صفاتي که جامي به کار برده است از اين سنخاند. 5ـ از ميان چهار شاعر، مکتبي بيش از ديگران به صفات سلبي و به خلقت و نيز به نعت توجه کرده است. از نظر ادبي نيز تحميديه مکتبي بر ديگر تحميديهها برتري دارد؛ بويژه در زمينه تشبيه، اين برتري مشهودتر است. بدين ترتيب تحميديه او ضمن داشتن امتياز ايجاز، از نظر ادبي و عمق مفاهيم، بر ساير تحميديهها برتري دارد.
مکتبی شیرازی از شاعران اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری، منظومه ای دارد به نام لیلی و مجنون که ابیات آن بالغ بر 2160 بیت است. این اثر منظوم داستانی نظیره ای است بر لیلی و مجنون نظامی گنجوی. از میان نظیره هایی که بر لیلی و مجنون نظامی ساخته اند، کار مکتبی را باید از کارهای موفق به شمار آورد. پرداختن به اصل حوادث داستان، پرهیز از وصفهای دور و دراز، بهره گیری گسترده از واژگان و تعابیر محاوره ای، استفاده از ترکیبات زیبا و در موارد مختلف بدیع و تازه، استفاده از برخی کاربردهای کهن واژگانی و صرفی و نحوی، خلق تصاویر رنگارنگ و بهره گیری از صنعت اغراق را می توان از ویژگیهای بارز سخن مکتبی تلقی کرد.
مقاله های این مجموعه در فاصله سالهای 1365 تا 1370 نگاشته شده است و غالباٌ بلافاصله در نشر دانش چاپ شده است. موضوع کلی تمام این مقاله ها به مبانی تصوف عاشقانه شعر فارسی اختصاص دارد. عنوان این مقالات را می آوریم: «حکمت دینی و تقدس زبان فارسی»، «حکمت دیوانگان در مثنویهای عطار»، «فقع گشودن فردوسی و سپس عطار»، «شعر حرام، شعر حلال»، «شیرین در چشمه»، «عشق خسرو و عشق نظامی»، «کرشمه حسن و کرشمه معشوقی»، «بوی جان»، «رندی حافظ». کتاب حاضر فهرست راهنمای موضوعی دقیق و کارآمدی دارد که خوانندگان را در یافتن دقایق مقالات آن یاری می رساند.
خواجوی کرمانی جزء دستهای از شاعران است که غزلهای آنان در سلسله تحول غزل میان سعدی و حافظ قرار داشته، یعنی آنکه قسمتی از غزلهایش مضامین عرفانی و اندرزی و حکمیات را همراه با مضامین عاشقانه و آمیخته با آنها، شامل بوده است. یکی از منظومههای برجایمانده از خواجوی کرمانی، مثنوی «گل و نوروز» است. این مثنوی داستانی عاشقانه است مربوط به نوروز شاهزاده ایرانی با گل دختر پادشاه روم. خواجو این مثنوی را به پیروی از کتاب خسرو و شیرین نظامی سروده و به جز وزن و ترتیب، بسیاری از ابیات خسرو و شیرین با اندکی تفاوت در این مثنوی آمده است و خواجو نیز به شاگردی نظامی اقرار کرده است. در این کتاب این مثنوی با تلخیص و بازنویسی آورده شده است.
اين مقاله به بحث و بررسي شرح و معني چند بيت از داستان رستم و اسفنديار اختصاص دارد. بدين صورت كه نگارنده در آغاز طرح مساله كرده و بيت يا ابياتي كه در معني آنها دشواري و در نتيجه، اختلاف نظر وجود داشته است، نقل كرده و سپس توضيحات و معاني آنها را از كتابهايي كه به وسيله دكتر اسلامي ندوشن، دكتر انوري و دكتر شعار، دكتر رستگار فسايي، دكتر جويني، دكتر شميسا و دكتر نظري و مقيمي نوشته شده نقل كرده است. نويسنده پس از نقل توضيح و معني بيتها از آثار هر كدام از نويسندگان بالا، اشكال يا نقص احتمالي آنها را مطرح كرده و در نهايت معني تازه يا كاملتر بيتها را نوشته است.