مرزبان نامه کتابی است شامل حکایات، تمثیلات و افسانه ها از زبان وحوش و حیوانات. اصل این کتاب متعلق به مرزبان بن رستم بن شروین از ملکوک طبرستان و از اعقاب قابوس بن وشمگیر است که در اواخر قرن چهارم به زبان طبری نوشته شده. این کتاب تا دو قرن بعد خود، دو بار به فارسی برگردانده شد. یکی از آنها روضه العقول محمد غازی ملطیوی است که البته حکایات و مطالبی بر آن افزوده است. حدود 20 سال بعد از آن، سعدالدین وراوینی نیز مرزبان نامه را از طبری به فارسی در نه باب برگرداند. نثر سعد الدین در نهایت روانی و سلاست است. از احوال سعدالدین اطلاعی در دست نیست. تاریخ کتابت سعدالدین حدود 622- 607 ق است. کتاب سعدالدین وراوینی به ترکی نیز ترجمه شده و از روی آن به عربی برگردانده شده است. علامه محمد قزوینی کتاب حاضر را از روی 6 نسخه تصحیح انتقادی کرده است. نسخه اساس این کار، متعلق به قرن هشتم مضبوط در کتابخانه موزه بریتانیا بوده است. علامه این کتاب را در سال 1326 شمسی در لندن انجام دادند که به سرمایه کتابفروشی بارانی در تهران به چاپ رسید.
اشعار معروف اثر استاد ضیاالدین سجادی چکیده ای از اشعار حکمی و غنائی و حماسی معروف است که بر زبان و بیان این مرز وبوم ساری و جاری بوده است . سرایندگان آنها عموما از شاعران مطرح زبان فارسی نبوده ولی اشعار زیبا گفته اند. دکتر سجادی با ارائه این مجموعه و ماخذ و حکایات آنها مجموعه زیبا و خواندنی از طنز و نطنز ! به دست داده است. این کتاب در سال ۱۳۷۴ از سوی نشر پاژنگ به چاپ رسیده است .
از اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری، تقریبا همدوش با نثر ساده و بی تکلفی که دنباله نثر دوره سامانی وغزنوی بود، شیوهای در نثر فارسی بوجود آمد که بتدریج آن را از صورت ساده و روان و مرسل و دور از تکلفات و پیرایه های لفظی و آرایشهای صوری دور ساخت و در طی قرنهای ششم و هفتم تقریبا جای آن را بگرفت. دلایل عمده این تحول را در عوامل ذیل میتوان خلاصه کرد: گذشتن مدتی بالنسبه مدید از حمله عرب و انقطاع تدریجی رابطه ادبی ایرانیان با گذشته خود. نفوذ و قوت روز افزون دیانت اسلام و علوم متعلق بدان، همچون علم قراءت و تفسیر و فقه و کلام، که خود متضمن رواج و اشاعه زبان و ادب عرب نیز بود و درک و فهم و تعلم و تعلیم این علوم جز با اطلاع بر دقایق آن زبان امکان نداشت، و ایجاد مدارس متعدد علوم دینی در نقاط مختلف ممالک اسلامی از جمله ایران. کثرت مؤلفات بدیع در ادب وبلاغت عرب که مدار آن بیشتر بر توجه به بدایع لفظی و ارزش خاص لفظ در کلام بود، ورغبت فراوان نویسندگان و منشیان و مترسلان در فراگرفتن فن انشا و ترسل بدین آثار. پیمودن نثر فارسی مراحل ابتدایی خود را در شیوه ساده نویسی و رسیدن آن بذروه کمال خود در این طریق، میل و توجه خاص نویسندگان فارسی زبان بر متوقف نماندن این سیر تکاملی، وتحقق بخشیدن بدان بوسیله سرمشق قرار دادن آثار مصنوع و متکلف ادب عرب، و بوجود آوردن آثاری شبیه بدان درنثر فارسی.
داستانهای نقل شده از زبان حیوانات داستانهای آموزندهای هستند که در شیوه فنی و ادبی خاصی حکایت میشوند. قهرمانان این داستانها غالبا از جانوران و گیاهان و جمادات هستند که نقش سمبولیک شخصیتهای داستان را بازی میکنند و گاهی نیز انسانها در قالب و نماد اشخاص واقعی داستان گذارده میشوند. مرزباننامه چون کلیله و دمنه کتابی پر از داستان و سرگذشت پندآموز است که در سده چهارم خورشیدی به دست مرزبان پور رستم پور شروین که از شاهزادگان طبرستان بود به گویش کهن طبری نوشته شد، و در سده هفتم به دست سعدالدین وراوینی به فارسی درآمد. نثر کتاب بسیار دشوار و پر از واژههای تازی است به سانی که با زبانی که امروز به آن سخن می گوییم هیچ شباهتی ندارد. در سال 1287 هجری محمدبن عبدالوهاب قزوینی آن را با بهرهگیری از پنج نگارش ویرایش نمود و اگرچه در سالهای پس از آن استادانی هم چون خطیب رهبر به آشکاری آن پرداختند ولی دشواری خود را از دست نداد. تصحیح این کتاب به دست محمد روشن انجام شده است
مرزبان نامه کتابی است مشتمل بر حکایات و تمثیلات و افسانههای حکمت آمیز که مانند کلیله و دمنه از زبان جانوران فراهم آمده است. این کتاب را اسپهبد مرزبان بن رستم از ملوک آل باوند در اواخر قرن چهارم به زبان طبری نوشته است. بعدها این کتاب دو بار به فارسی دری ترجمه شد. نخستین بار محمد بن غازی الملطیوی، وزیر شاه سلیمان بن قلج ارسلان از سلاجقه روم، ترجمه مرزبان نامه را در 598 ق به پایان برد و آن را روضه العقول نامید. پس از آن سعدالدین وراوینی نویسنده و ادیب ایرانی از ملازمان خواجه ابوالقاسم ربیب الدین، وزیر اتابک آذربایجان، بی آنکه از کار ملطیوی باخبر باشد، میان 607 تا 622 ق آن را به نام ربیب الدین در نه باب، یک مقدمه و یک ذیل به فارسی دری برگردانید. تفاوت آن با روضه العقول در استفاده کمتر از لغات عربی غریب و بهرهگیری بیشتر از اشعار فارسی است. جزوه حاضر منتخبی است از این کتاب سودمند که باب چهارم آن را شامل است.