همنشینی و جانشینی، همانگونه که زبانشناسانی چون رومان یاکوبسون از آغاز اشاره کردهاند، تاروپود زبان را تشکیل میدهد. از این رو، میتوان با مشخص کردن مولفههای معنایی یک واژه خاص و سپس بررسی ارتباطهای واژههای همنشین و جانشین با آن، کارکردهای آن واژه را در زبان در سطح گستردهای مشخص کرد. با این روش، ابتدا همنشینها و جانشینهای واژه مورد نظر مشخص میشود، سپس بر پایه مولفههای معنایی به دست آمده از واژههای همنشین و جانشین، مولفههای مشترک نشان داده میشود؛ این مولفهها، مولفههای معنایی واژه موردنظر است. واژه «حق» یکی از کلیدیترین واژههای قرآن کریم است که 290 بار در آن تکرار شده است. این واژه همراه واژههای همنشین و جانشینش در قرآن (رسول، دین، باطل، هدی، صدق و بینات) مبنای تحلیل واژه حق شده است. افزون بر زبان عربی به معنای عام، این واژه در گونه عربی قرآنی نیز مصداقهای متنوعی یافته است؛ برای مثال خداوند خود و تمام تصرفاتش در جهان مانند خلقت، ارسالِ رسولان، نزول وحی، وعده، وعید و... را حق دانسته است. در این مقاله، کوشش میشود مولفههای معناییای که میان جانشینها و همنشینهای حق مشترک است، بر پایه واژههای برگزیده مشخص شود.
در این کتاب برخی دیدگاههای"احمد کسروی" در باب مسائل اجتماعی و فلسفی دین، همچنین مفهوم و شیوههای رستگاری بازگو شده است .عناوین برخی مباحث کتاب بدین قرار است : "دین برآشفته و هم سست گردیده"، "دین چیست و برای چیست"، "آفریدگار"، "راه دین و راه دانش جداست"، "جان و روان"، "مردان خدا"، "زردشت و مانی"، "پاکدینی"، "فلسفه"، "صوفیگری"، "خراباتیگری"، "آیین زندگی" و "آموزگاران و فرهیختاران".
مقاله «جدایی کدام دین از سیاست» بحثی است که تعلق به روزگار غریب و مظلومیت اسلام دارد؛ زمانی که دو جبهه ضد انقلاب چپ و راست، نقطه مشترک حرکت تاریخی خود را یافته بودند و با یک اتحاد بینظیر ـ ولی نه چندان عجیب! ـ زیر پرچم «راست» در بر انداختن مانع «اسلام» و «ولایت فقیه» بیشترین تلاش خود را بکار میبردند. بسیاری عروسک بادی با کسوتهای گوناگون مشروطه چی، جمهوری دمکراتیک چی، جمهوری دموکراتیک اسلامی چی و حتی انقلاب اسلامی چی در مشایعت توخالیترین و پربارترینشان بنی صدر ـ هو چیگر لیبرالیسم یا نهضت «آزادی از حق» شدند تا در همهمه و جنجال کرکننده و نفرتآورشان «بندگی شیطان بزرگ» را زمینهسازی کنند.
این کتاب که از هفت مقاله تشکیل شده، تلاشی است برای معرفی دیدگاههای گوناگون درباره تعبیری به نام «استعاره». این دیدگاههای عمدتاً نو، استعاره را از صرفاً سطح ادبی، شعری و هنری خارج میکنند و فراگیری آن را در کل نظام زبان و تفکر نشان میدهند؛ از اینرو بهنوعی این مقالات نگاهی غیرمتعارف به مفهومی دارند که به طور سنتی آن را بخشی از ادبیات و بلاغت انگاشتهاند.
این کتاب متشکل از پانزده سخنرانی پیاده شده و ویراسته یا مقالات مبتنی بر سخنرانیهایی که در نشستهای گوناگون پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی حوزه هنری ایراد شده است. عمده مقالات به سلسله مباحث هنر، اندیشه و ادب در گستره فرهنگ ایرانی ـ اسلامی مربوط می شود. همچنین دو مورد از سخنرانی های «سلسله مباحث ادبیات پایداری» نیز در مجموعه گنجانده شده است. عناوین برخی از مقولههای کتاب عبارتند از: نگاهی تازه به نظام سبکشناسی زبان و هنر/ کورش صفوی، نگاهی به نظام نشانهشناسی زبان و هنر/ فرزان سجودی، فضای پس از مرگ در ادب فارسی/ احمد تمیمداری، بررسی آرایه تشخیص در خاطرات/ علیرضا کمری، سبکشناسی شبیهخوانی: متن و اجرا/ منوچهر یاری، زبان و بیان در هنر اسلامی/ محمد خزائی، نمایش عروسکی از دید هنری/ فرناز بهزادی و ... .