بلخ در زمان ناصر خسرو از جمله مراکز اندیشههای عقلی و فلسفی محسوب میشد که افرادی نظیر ابوزید بلخی (حافظ خراسانی)، کعبی بلخی و شهید بلخی را در خود پرورش داده بود. ناصر خسرو در این محیط و در زمانی میزیست که فلسفه و دین در برابر هم قرار گرفته بود. او علیرغم آشنایی با فلسفه، در نتیجه تعالیم داعیان اسماعیلی، متمایل به نوعی کلام بود. نزاع و کشمکش میان اهل دین و اهل فلسفه، ناصرخسرو را بسیار دلتنگ میکرد. بنابراین او میکوشید مشکلات دینی و معضلات فلسفی را با هم تلفیق کند و با هر گروه، با زبان و اصطلاحات خاص آنها سخن گوید. او در برابر اهل دین به آیات قرآن و اخبار رسول، صلی الله علیه و آله و سلم، تملک میجست و در برابر فلاسفه از برهانهای عقلی و مقدمات منطقی استفاده میکرد. در این مقاله برخی از اصطلاحات فلسفی موجود در دیوان او بررسی میشود؛ البته فلسفه در مفهوم عام آن که شامل منطق و کلام هم میشود مورد نظر بوده است.
تفرج صنع مجموعۀ برخی مقالات و گفتوگوهای مطبوعاتی عبدالکریم سروش در موضوعات علم اخلاق، فلسفۀ علم و تکنولوژی و علوم انسانی است. هفتهها و ماههایی که این مصاحبهها انجام میشد و تحریر مییافت، ایامی پر التهاب بود و نام علوم انسانی در مخاطب ناآشنا نفرت و وحشت را با هم بر میانگیخت؛ نفرت از علومی که به صورت علم مینمایند و به واقع علم نیستند و وحشت از دانشهایی که جمعی شعبدهباز برای بندنهادن بر پای مستضعفان و ربودن سرمایۀ ایمان آنان پرداخته و برساختهاند و به امتهای ستمکشیده به تزویر و فریب فروختهاند. غوغای سختی در معاندت و معاضدت این علوم برآورده بودند و از دو طرف کشمکش عنیفی میرفت.
نوشتار حاضر با مباحثی در باب اسمشناسی تاریخی آغاز شده و به دنبال آن با استناد به آثار دینی، اساطیری و فلسفی از دورههای مختلف تاریخی سخن به میان آمده است .در بخش دوم نیز درباره تجلی فرهنگ در دورههای اساطیری ماقبل یونان، دوره یونانی، قرون وسطی، دوره اسلامی و دوره جدید توضیح داده شده است .
کتابی که اکنون به اهل علم به ویژه علاقه مندان زبان انگلیسی که اکنون زبان علم جهان به شمار می آید عرضه می شود نصاب انگلیسی است که شاهزاده معتمدالدوله فراهانی میرزا به فرمان شاهزاده اعتضادالسلطنه آن را در سال 1283 هجری قمری مطابق 1866 میلادی به نظم در آورده و به صورت چاپ سنگی منتشر شده است. انگیزه تدوین این نصاب و روش تحریر آن را در دو صفحه آغازین کتاب یاد می کند سپس ابیات را نقل و آنگاه در ذیل هر بیت واژه های عربی و فارسی و انگلیسی را در می آورد. در حواشی نسخه چاپی یادداشتهایی دیده می شود که ظاهرا از خود مولف است زیرا بیشتر عبارت "منه" در پایان یادداشتها دیده می شود. یادداشتهای یاد شده و همچنین تصحیحات قیاسی که در واژه ها صورت گرفته همه در زیرنیس آورده شده است.
وجوه قرآن، اثر ابوالفضل حُبَيش بن ابراهيم تفليسى است كه در آن، معانى و كاربردهاى متعدد برخى از مهمترين واژههاى گوناگون قرآن كريم را با رعايت ترتيب الفبايى شرح داده است. اين اثر به زبان فارسى - عربى قديمى نوشته شده و آن را دكتر مهدى محقق تصحيح كرده و با افزودن مقدمهاى عالمانه منتشر كرده است. كتاب حاضر در واقع، ترجمه فارسى كتاب «وجوه القرآن» نوشته يكى از مفسران شيعى مشهور قرن دوم هجرى به نام مقاتل بن سليمان بلخى (متوفاى 150ق، در بصره) است كه مترجم به ترجمه اكتفا نكرده و مطالب كتاب را با استفاده از آثار علمى انديشمندان ديگر تكميل هم كرده است. البته كتاب مقاتل از دست رفته و اكنون موجود نيست. در اين اثر در مجموع، صدها واژه قرآنى توضيح داده شده است. كتاب حاضر از مقدمه مصحح (شامل: احوال و آثار مؤلف، مراد از وجوه قرآن، خصايص ادبى كتاب و معرفى نسخه متن) و مقدمه نویسنده و متن اصلى كتاب (شامل: شرح كاربردهاى واژههاى قرآنى از الف تا ياء) تشكيل شده است. زبان و ادبيات متن اصلى، زبان فارسى - عربى بهصورت قديمى و البته گويا و روشن است. روش نویسنده، تحليل معناشناختى و كاربردى لغات قرآن كريم با استفاده از شيوه مقايسه موارد استعمال واژههاى مهمّ در آيات الهى است.