قرآن کتاب راهنمای هدایت و تربیت انسان است، این آخرین پیام الهی برای بشریت، تاکنون به بیش از 140 زبان مختلف جهانی ترجمه شده که زبانهای اروپایی، در تعداد و کثرت ترجمهها بر اغلب زبانهای دیگر دنیا برتری دارند. 120 نوع ترجمه انگلیسی، حدود 50 ترجمه فرانسوی و 10 ترجمه به زبان روسی، بیانگر گوشهای از این حقیقت است. بدون تردید ترجمهای کامل از قرآن مجید با توقع انعکاس همه دقایق و عمق مفاهیم آن ممکن نیست. سعی ما دراین مقاله مقایسه و تطبیق ترجمههای معاصر قرآن در زبان روسی، با متن اصلی قرآن و نیز با ترجمههای متفاوت بوده است. امید است این مقاله کمکی باشد برای تأیید ادعای حق و رد ادعای ناحق مترجمان قرآن در مورد چگونگی و کیفیت ترجمههای قرآنی در زبان روسی.
کتاب بدیع القرآن تالیف ابن ابی الاصبع مصری متوفای سال 656 ه. یکی از ارزشمندترین کتابهایی است که اعجاز قرآن کریم را از نظر بلاغت و شیوایی بیان که به "اعجاز بیانی" معروف است، مورد بررسی قرار داده، و حقا "ناتوانی بشر را از آوردن مثل قرآن" به ثبوت رسانیده است. مولف نه تنها اسلوبهای زیبا و بی مانند تعبیرهای قرآنی که مورد بررسی دانشمندان پیش از خود بوده، با دقت و امعان نظر بیان داشته، بلکه خود نیز تعداد 33 نوع از انواع بدیع قرآن را باداع نموده، و به آخر کتاب افزوده است. این کتاب را مقدمه ای از مصحح مرحوم"حفنی محمدشرف" زینت بخشیده است، مصحح در این مقدمه به نوبت خود آنچه در توان داشته در تبیین آغاز بحثهای بیانی قرآن کریم قرو نگذاشته و خلاصه ای از مراحل تحول و پیشرفت شناخت اعجاز بیانی را تقدیم داشته است.
ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن با تفسیر لغوی و ادبی قرآن، اثر دكتر غلامرضا خسروى حسینى، ترجمهاى روان و گويا از كتاب «مفردات الفاظ القرآن»، راغب اصفهانى است. كتاب، با مقدمهاى پرمحتوا و نفيس آغاز مىشود كه در آن، مترجم، از تاريخ قرآن، آغاز تفسير قرآن، معانى و تفسير آيات قرآن در قرن اول، دوران تابعين و پايان قرن اول، قرن دوم هجرى، پايان دوره تفسير اسرائيليات و آغاز دوران عقلگزينى، سه نكته از استدلال توحيدى روايات از آيات قرآنى، قرن سوم و آغاز عظمت فكرى در معانى قرآن، قرآن و تأسيس علوم، علومى كه در قرآن ريشه دارد، سير تاريخى تفاسير واژههاى قرآنى و علماى آن علم تا عصر راغب و... سخن گفته است. دكتر خسروى حسینى، در بيان روش راغب اصفهانى، در نوشتن اين اثر، اينگونه مىنويسد: روش راغب در اين كتاب، بيان مدلول و معانى مفردات و الفاظ است؛ بهطورى كه هر مفسرى ناگزير از فهم آن است. راغب براى بيان معنى درست الفاظ، ابتدا، قرآن را ميزان قرار مىدهد و اگر لازم باشد از اشعار شعرا و اصطلاحات و عبارات متداول زبان، يارى مىجويد. معنى ريشهاى كلمات، سرآغاز هر واژهاى است و بعد از آن، عبارات مربوط به آن معنى اصلى را، به ترتيب تحوّل تدريجى تا جايى كه به معنى اوّلين آيه مورد استشهاد برسد، ذكر مىكند و گاهى بيست سطر در تغيير تدريجى واژه با ذكر اصطلاحات و تقسيمبندى معانى آنها مىنويسد تا به معناى زمان نزول وحى و آن آيه برسد، لغاتى كه معنايى مختلف و متغيّر نيافتهاند، بلافاصله بعد از واژه ذكر مىشوند؛ براى مثال، در ذيل واژه «بيت» مىگويد: اصل و ريشه واژه «بيت»، به معنى پناهگاه شبانه انسان است؛ چنانكه مىگويند: «بات»؛ يعنى شب را گذارند؛ همانطور كه براى روز مىگويند: «ظلّ بالنّهار»: روز را گذراند(در سايه). سپس به مسكن و جاى سكونت، بدون اعتبار و توجّه به شب، «بيت» گفته شده است. مترجم، در مورد سبب تكرار افعال«قيل» و «يقال» در متن عربى كتاب، اينگونه توضيح مىدهد: قصد راغب اين بوده كه نظر خود را با اقوال ديگران درنياميزد و حفظ امانت ادبى و علمیكرده باشد و هم اينكه براى ساير نويسندگان چنين روشى سرمشق قرار گيرد و نيز بفهماند كه از نظرات ديگران كاملا غافل نبوده، بلكه كاملا به كتابها و آراى گذشتگان تا زمان خويش واقف بوده و اشراف داشته است و... تكرار عبارات «قوله تعالى» يا «قال تعالى» يا «قال عزّ و جلّ» كه از اواسط كتاب، بهصورت «قوله» يا «قال» نوشته شده، براى اين است كه او در برابر كلام خدا و آيات او، نهایت خشيت و خضوع را داشته و اين حالت، در سرآغاز كتابش و استدعایش از اللّه، بهخوبى روشن است.
نظامهای ترجمه ماشینی برتر دنیا قادرند کتابی هزار صفحهای را در کمتر از 2 دقیقه ترجمه کنند، کاری که مترجم زبده و حرفهای حداقل یک سال وقت روی آن صرف میکند. منتقدان، به کیفیت ترجمه این نظامها ایراداتی دارند، با این حال روند ترجمه ماشینی به سرعت رو به رشد است و باید به یاد داشت، ترجمه در نوع سنتی (انسانی) نیز رشد خود را در طی قرنها به دست آورده است و اکنون نیز اینگونه ترجمهها بدون نقص نیستند. ترجمههای قدیمی اکثراً بسیار بد ترجمه شدهاند و نقد و نظارت و کنترل نیز در کار نبود. فردی مثل ابوعلی سینا 40 بار کتاب مابعدالطبیعه ارسطو را خوانده و نفهمیده بود و این علتش بدی ترجمه بوده است. در این مقاله، عملکرد نظامهای ترجمه ماشینی برتر روسی و غربی با هم مقایسه شدهاند، تا علل برتری و نقاط ضعف آنها نسبت به یکدیگر مشخص شوند. در مواردی این ترجمهها با ترجمههای انسانی مقایسه شده است. همچنین تلاش شده پس از شناسایی علل اساسی غیر کارآمد بودن نظامهای ترجمه ماشینی، راهکارهای ارتقاء بهبود کیفیت ترجمه به طور مسند ارائه شود.
نظام ترجمه ماشيني فعاليتي چند بعدي است، كه در چند حيطه مبتني بر ابتكار عمل و قدرت حل مساله است. در اين مهارت از برخي دانشهاي بين رشتهاي نيز استفاده فراواني ميشود. ترفندهاي هوش مصنوعي با بكارگيري اصول رياضي، آمار و منطق، قالب مناسبي از زبان را كه مناسب برنامهنويسي و انتقال به ماشين است، فراهم ميآورد. در كشور ما اين فعاليت دير شروع شد و اكنون نيز داراي حركت منسجمي نيست، براي پيشرفت در حيطه ترجمه ماشيني نيازمند احاطه در سه زمينه مختلف است: 1- دادهپردازي، توصيف و ساختن مدلهاي مناسب زبان براي كاربرد هوشمند 2- ساخت و استفاده از نرم افزارهاي مربوط به اين كار 3- به كارگرفتن فناوري مرتبط. در اين مقاله با لحاظ قراردادن تفكيك اين سه زمينه، برخي ابعاد زبانشناختي نظام ترجمه ماشيني، براساس محور قراردادن روشهاي تجربه شده در روسيه تبيين ميگردد. همچنين به واسطه ارتباط تنگاتنگ ترجمه ماشيني با هوش مصنوعي و برنامهنويسي، برخي اطلاعات كلي اين علوم، در موارد مرتبط ارايه ميشود.