کتابخانه مجازی ادبیات

فصل اول این کتاب، شامل دو غزل و یک مثنویست و چند شعری که تقریبا بهترین کارهای او در دوره های پس از دوره نخستین است که میشود به آن ها دوره های سرگردانی گفت. و آغازی برای ادوار بعد. و به همین لحاظ هریک از آنها حاصل یک دوره خاص شعری. هشتمین شعر این فصل از لحاظی برگزیده ایست از دوره سرگرمی با شعر آزاد و نهمین شعر، در بحبوحه بیگانگی و یگانگی با مردان و زنان خانه ای که از در و دیوار آن بوی نماز برمیخاست و گویی برگرد مرگ می گردید و لاله عباسی هایی که پیر میشدند و جوان می شدند و روزمرگ آنان را می شمردند. و شعرهای دیگر این فصل هر یک نمونه ای از دوره هایی کوتاه چند ماهه و سریع که شاید در هریک از آن دوره ها بیش از سه چهار شعر نوشته نشده است. فصل دوم شامل شعرهایی که بیشتر قطعه های کوتاهی است از دوره ای که می توان به ان نام "دوره تماشا" داد. نگاههایی گذرا و تصویرهایی شتاب آمیز: دریای توفانی، چراغهای رنگی، زنی با وحشت باد، وزنی که می رقصد. و در کنار باغ غروب نشستن و کلاغان بازگردانده را نگریستن. دوره ای با حدود بیست شعر که از میان آنها، سرانجام به همین هفت شعر اکتفا شد. فصل سوم شامل شعرهایی که در دوره ای بسیار آموزنده و سرشار به مرحله نوشتن رسید. دوره ای که نحوه نطفه بستن و شکل گرفتن شعر و رسیدن به امکانات دیگر "اگر چه ناقص" او را بیش از پیش به کار خویش دلبسته داشت. در همین دوره بود که کلمات اندک اندک با او مهربان شدند و در عین مهربانی، خشن تر و زبرتر. و همین مهربانی بود که آنها را در شعر راه داد. و نیز در همین دوره بود که با بازگشتی به تاریخ دور و نزدیک و مردانی و حوادثی که در فضای مبهم شعر او چهره نمودند. به مرحله لمس آن کلمات رسید و بخصوص از نظر مکالمات شعری و خط داستانی شعر تجربیاتی فراوان کسب کرد. فصل چهارم شامل دوره ای که دید او را نسبت به شعر به گونه ای محسوس تر از دوره قبل تغییر داد. و در برخی ازشعرها کم و بیش شبحی از فرمی را که بسیار دنبال آن گشته بود دید. اما در دنیاهایی مختلف و با حالاتی متفاوت: اندیشیدن به مفهوم زمان، و ساعتی که به اقتضا در پهنه کویر می ایستد سفری به روستا و آسیابی که خاکستر می شود، حرکتی در غرفه ها و خورندگان و نوشندگانی که به جبر مرگ تن در می دهند و شبها و روزهای مستی و خستگی و تحیر بازیچگان و تمسخر بازیگران. و همه اینها در قالب هایی که از دوره فصل سوم پیش بینی شده بود و اینکه تا یافتن راهی پیشرفته تر تنها راه ادامه کار اوست...

مولف در پیشگفتار کتاب میگوید: چون اولین اثری است از سروده های خویش که بنام سرود عشق انتشار داده ام آنرا با زبان کودکانه خود به یگانه مادر مهربان و سرچشمه الهامم تقدیم می دارم نظر به آنکه هیچ چیز و هیچ کس بی نقص نیست جز ذات اقدس الهی جل شانه الکمال از این رو خالی از نقصان نیست ...

از دیباچه بوستان و گلستان چنین برمی‌آید که سعدی وقتی پس از سال‌ها جهانگردی و سیر در آفاق و انفس، به وطن مألوف خود ـ شیراز ـ برمی‌گردد، در نشیمن عزلت و کنج فراغت می‌نشیند و حاصل اندیشه‌ها، آموخته‌ها و تجربیاتش را که از پیش یادداشت کرده یا در خاطر داشته، نظم و نسق می‌دهد. به فاصله یک سال ابتدا «بوستان» و سپس «گلستان» را می‌نویسد. تقارت زمان تصنیف این دو کتاب از یک‌سو و علاقه شیخ به بعضی از نکته‌ها و شاخصیت برخی اندیشه‌ها و آرمان‌ها موجب آن شده که مقداری از مضامین بوستان موضوعا و گاه با عین عبارت در گلستان هم تکرار شود. این تکرار مضامین در این کتاب بررسی شده است.

در تعریف «ساقی نامه» نوشته‌اند: نوعی شعر مثنوی در بحر متقارب که در آن، شاعر خطاب به ساقی کند و مضامینی در یاد مرگ و بیان بی‌بفایی حیات دنیوی و پند و اندرز و حکمت و غیره آورد. با اینکه این شعر را به علت ذکر باده و جام با سایر اشعار خمریه مناسبتی است اما دو شرط اینکه مثنوی باشد و در بحر متقارب گفته‌اند آن را به نوع خاصی در میان اشعار فارسی قرار می‌دهد. و نیز روح خاص فلسفی، اخلاقی و عرفانی این نوع منظومه‌ها با مضامین عادی خمریات تفاوتی آشکار دارد. سلمان ساوجی و بعد از وی حافظ نخستین کسانی هستند که منظومه مستقلی از این نوع سروده‌اند.