دوران حکومت گورکانيان، از پربارترين اعصار براي زبان و ادب فارسي است. عنايت پادشاهان و شاهزادگان ادبدوست اين سلسله به شعرا و نويسندگان، موجب ترويج زبان فارسي در آن ديار بود. ابوالفضل کمال الدين حياتي گيلاني از شاعران مشهور اواخر قرن ده و اوايل قرن يازده هجري است. با کمک ابوالفتح گيلاني به دربار گورکانيان معرفي میگردد و در نزد آنان منزلت فراواني به دست میآورد. مثنوي سليمان و بلقيس حياتي يکي از آثار مهم در ادبيات عاشقانه فارسي است که تاکنون محققان بدان توجه نكردهاند. حياتي در اين مثنوي ايجازگويي قرآن در بيان سرگذشت پيامبران را مد نظر قرار داده است. اين مثنوي عاشقانه- ديني از حيث توجه شاعر به عصمت انبيا، برکناربودن از اسرائيليات، فوايد لغوي و زباني و بهرهگيري از منابعي که امروزه بدانها دسترس نداريم قابل توجه است.
ايجاد نقش و نگار بر ابزار كار، يا بر ديوار محل زندگي از زمانهاي بسيار كهن آغاز گرديده است. قديم ترين اين گونه آثار را بايد به مردم دوره هاي چهار زمين شناسي دانست، كه پايان آن در حدود هزاره ي دهم تا هشتم قبل از ميلاد است. مردم اين دوره كه در غارها زندگي مي كردند، و از گوشت و پوست حيوانات براي ادامه زندگي بهره مي بردند، بر ديوار غارها، و بر ابزار زندگي خود نقش بعضي از حيوانات را مي كندند. انگيزه اين مردم در نقش صورت اين حيوانات چه بوده است؟ بي شك اين اشكال كاملاً جنبه ي مذهبي، جادو و افسونگري داشته است، يعني همان جنبه يي كه بعدها در تمدن هاي بزرگ كهن مانند: مصر و سومر و جز آنها، به اوج قدرت خود رسيد، و درك و احساس و منظور ايجاد كنندگان آنها امروزه تا حدي براي ما روشن و آشكار است. ...سید احمد خان ملک ساسانی با تخلص شعری ساسانی از دیپلماتهای عصر قاجار، پهلوی اول و پهلوی دوم و از نویسندگان ایرانی بود. وی که در دربار شاهی لقب محتشمالسلطان دریافت کرد در سال ۱۲۸۵ خورشیدی از سوی پدرش برای تحصیل به کشور سوئیس فرستاده شد. ساسانی، پس از پایان تحصیلات در سال ۱۲۹۱ خورشیدی به تهران بازگشت و با عنوان معلم اختصاصی احمد شاه در دربار شاهی فعالیت خود را شروع کرد. او در بهمن سال ۱۲۹۷ وی با عنوان عضو وزارت امور خارجه به کنسولگری ایران در شهر استانبول ترکیه مامور شد و در این وزارتخانه بعد از مدتی در سمتهای مختلفی نظیر منشی سفارت، نیابت سفارت سوئیس و نیابت سفارت فرانسه ارتقا یافت و پس از آن هم به عنوان مستشار سفارت کبری و سرکنسول ایران در کشورهای مختلف انجام وظیفه میکرد و در همین اوقات بود که کتاب آگاهینامه را منتشر کرد
یکی از قدیمیترین کتابهای مستقل درباره داستانهای پیامبران، «قصص الانبیای نیشابوری» است که در مجموع، مشتمل است بر داستان پیامبران، احوال خلفای راشدین، خاندان عباس، یزید و حجاج بن یوسف. کتاب منسوب است به ابواسحاق ابراهیم بن منصور بن خلف نیشابوری. تاریخ نگارش آن بنا به حدس مصحح، قرن پنجم هجری است. این کتاب مشتمل است بر 5 صفحه فهرست مطالب و 6 صفحه مقدمه و 2 صفحه تصویر نسخههای خطی و 478 صفحه متن و یک صفحه غلطنامه و در پایان 10 صفحه فهرست اعلام. این کتاب از نمونههای پرارزش نثر کهن دری به شمار میرود و از نظر اشتمال بر لغات و ترکیبات نادر و کهن فارسی شایسته توجه است. اهمیت دیگر قصص الانبیاء در آن است که آثار گویش مؤلف یا کاتب همراه با اختصاصات زبانی ویژهای در آن دیده میشود. از آنجاییکه در برخی موارد ثبت و ضبطهای نسخه اساس در متن چاپی انعکاس نیافته است و از آنجا که ثبت و ضبط این موارد میتواند جنبههای مبهمی از سیر تحولات تاریخی زبان فارسی را آشکار کند، لذا نگارنده بر آن شده تا این موارد را طی این رساله عرضه نماید.
جلد اول کتاب مشتمل بر پنج گفتار است که هر گفتار نیز به طور معمول مشتمل بر فصول و بخشهای متعددی است. از گفتار ششم تا دهم در جلد دوم و از گفتار یازدهم تا پانزدهم نیز در جلد سوم آمده است. در جلد اول جغرافیای اردبیل و تاریخچه آن تا زمان مشروطیت بررسی شده است. جلد دوم با گفتاری در رابطه با بررسی تاریخی حوادث و اتفاقات این شهر در زمان پهلوی آغاز شده است. گفتارهای بعد به زبان و مذهب و آداب و رسوم و نیز ابنیه و آثار تاریخی آن اختصاص یفته است. در گفتار آخر نیز نقدهای بزرگان درباره کتاب آورده شده است. در جلد سوم اولین گفتار به تاریخ اردبیل از شهریور 1320 تا انقلاب اسلامی اختصاص دارد. مباحثی مانند اقتصاد، بازرگانی، پزشکب و .... از دیگر مطالب این مجلد است. در بخش فرهنگ و معارف به تعلیم و تربیت قدیم و جدید و چگونگی شکلگیری مدارس جدید و نیز نهادهای فرهنگی ـ هنری پرداخته شده است.
جلد اول کتاب مشتمل بر پنج گفتار است که هر گفتار نیز به طور معمول مشتمل بر فصول و بخشهای متعددی است. از گفتار ششم تا دهم در جلد دوم و از گفتار یازدهم تا پانزدهم نیز در جلد سوم آمده است. در جلد اول جغرافیای اردبیل و تاریخچه آن تا زمان مشروطیت بررسی شده است. جلد دوم با گفتاری در رابطه با بررسی تاریخی حوادث و اتفاقات این شهر در زمان پهلوی آغاز شده است. گفتارهای بعد به زبان و مذهب و آداب و رسوم و نیز ابنیه و آثار تاریخی آن اختصاص یفته است. در گفتار آخر نیز نقدهای بزرگان درباره کتاب آورده شده است. در جلد سوم اولین گفتار به تاریخ اردبیل از شهریور 1320 تا انقلاب اسلامی اختصاص دارد. مباحثی مانند اقتصاد، بازرگانی، پزشکب و .... از دیگر مطالب این مجلد است. در بخش فرهنگ و معارف به تعلیم و تربیت قدیم و جدید و چگونگی شکلگیری مدارس جدید و نیز نهادهای فرهنگی ـ هنری پرداخته شده است.