نویسنده این مقاله با بررسی آثار سعدی به این نتیجه میرسد که موارد فراوانی در کل آثار افصح المتکلمین وجود دارد که نشان میدهد او به هر اندیشه یا مفهوم پیچیده و مجردی که برمیخورد معمولا به همان صورت اصلی به آنها اذن دخول در شعر نمیدهد و آنها را با بیان ویژه یا تخصصی و علمی در سخن وارد نمیکند بلکه نخست آن را به سادهترین شکل خود تبدیل میکند تا قابلیت ارائه به عنوان مضمونی شاعرانه را بیابد. به همین دلیل آن را «ترجمه فارسی به فارسی» مینامد. وی اشاره میکند: همه چیز در آثار سعدی با تصویر به ویژه از نوع شفاف همراه است یعنی سعدی پیوندی همیشگی میان اندیشه و تصویر برقرار کرده طوری که هانری ماسه، سعدیپژوه بزرگ فرانسوی نیز به این ویژگی مهم کل آثار منظوم و منثور سعدی پی برده است و میگوید تمام لذت سبک سعدی از پیوند اندیشهها با هم سرچشمه میگیرد. آنچنان لذتی که ترجمه نیز آن را از میان نمیبرد.
بوستان، همتای جاودانهی گلستان، با این تفاوت که منظوم است. این منظومهی چهارهزار بیتی همانند گلستان داستان به داستان و مواعظ شیرینی در آغاز یا انجام هر داستان در آن آمده است. وزن این منظومه، همانند شاهنامهی فردوسی (بحرمتقارب) است. این اثر درخشان هممانند گلستان مخاطب عام و خاص دارد و مطبوع هر طبعی است، و بیش از هفتصد سال است که در اقلیم فارسی زبان (علاوه بر ایران، شبه قارهی هند، افغانستان و آسیای میانه به ویژه سمرقند و بخارا و تاجیکستان) در مکتبخانهها و سپس در عصر جدید در آموزشگاهها و مدارس عالی و دانشکدهها کتاب درسی آموزشی است و مهمترین درسی که میدهد درس زندگی است. بوستان مشتمل بر 10 باب است : 1. در عدل و تدبیر و رای 2. در احسان 3. در عشق و مستی و شور 4. در تواضع 5. در رضا 6. در قناعت 7. در عالم تربیت 8. در شکر بر عافیت 9. در توبه و راه صواب 10 .در مناجات و ختم کتاب.
خمسه نظامي شامل دفترهای «مخزن الاسرار»، «خسرو و شيرين»، «ليلي و مجنون»، «هفت پيکر»، و «اسکندرنامه» (شرفنامه و اقبالنامه) است. اين گنجينه شامل اشعار بازيافته حکيم نظامي و اشعار مشکوک يا منسوب به ايشان، و نيز شرح ابيات، واژه نامه و مهمتر از همه، بررسي زندگي و اشعار نظامي گنجه ای است. دکتر سعيد حميديان، استاد برجسته ادبيات، ضمن ويرايش نسخه وحيد دستگردی و افزودن مقدمه ها، پيشگفتارها و پيوستهايي بر هر مُجلَّدِ اين مجموعه، آن را به طور کامل با نسخههای معتبر اشعار حکيم نظامي گنجه ای مقابله کردهاند و اصلاحات ضروری ديگر را به آن افزودهاند. از آنجاکه طبع وحيد دستگردی، معتبرترين متن مورد استفاده و استناد پژوهندگان، از گذشته تاکنون، بوده است، به منظور آنکه ارجاعات موجود در اين پژوهشها به قوّت خود باقي بمانند و از اين پس پژوهندگان بتوانند با اطمينان خاطر به چاپ حاضر خمسه نظامي ارجاع و استناد کنند، ويراستار کوشيده است که در چاپ حاضر نيز چهارچوب کليه صفحات، سطور متن، حواشي و شماره صفحات و ابيات را عيناً مطابق طبع وحيد باشد و فقط آن را در 7مجلد به نامهای «مخزن الاسرار»، «خسرو و شيرين»، «ليلي و مجنون»، «هفت پيکر»، «شرفنامه»، «اقبالنامه» و «گنجينه»، برای استفاده تمامي ادب پژوهان و دوستداران ادب فارسي و علاقه مندان به اولين داستانهای شيرين و عاشقانه فارسي فراهم کرده است.
در باب نظریه و تاریخ و نظریهپذیری تاریخ، مجادلات و مباحث متفاوتی میان علمای تاریخ و علوم اجتماعی وجود داشته و دارد. این مسئله ناشی از زاویه نگاه، نگرشهای مصداقی یا کلیتپذیر و قاعدهپذیری یا قاعدهناپذیری تاریخ است. به همین دلیل پرداختن به چنین موضوعاتی آن هم از زوایای مختلف مفید خواهد بود. این کتاب به این مباحث پرداخته و موضوعاتی چون اجتماع، علم و تاریخ؛ مثالی از یک نظام تاریخی، دین و جادو در نظام تاریخی، تاریخ به عنوان یک علم تطبیقی و ... در آن مطرح شده است.