مردم ایرانزمین، مردمی با فرهنگ و سنن ریشهدار و کهن هستند. آثار فرهنگ عوام ایرانیان، آثاری است غنی و پربار که بازگوکننده بسیاری از اعتقادات و باورهای آنهاست. تاکنون از دیدگاههای مختلفی به فرهنگ عوام نگریستهاند و آثار ادبی آن را از جنبههای گوناگون مانند محتوا، ساختار، سبک، زبان و ... مورد بررسی قرار دادهاند. در نوشتار حاضر با تأکید بر دو قصه از مجموعه جامع الحکایات، قصههای شایع درمیان اهالی فرهنگ و گاه عموم مردم را باتوجه به اصل «وحدت محتوا و صورت» بررسی کردهایم. اصلیترین خدف ما در این مقاله ـ که روش کار را از تحقیقاتی از این دست متمایز میکند ـ بررسی چگونگی ارتباط محتوا و صورت است؛ اینکه در طول داستان، محتوا و صورت چگونه یکدیگر را تکمیل میکنند و چه فرایندی رخ میدهد تا داستانی شکل بگیرد و چه عناصری در شکلگیری حکایت قدیمی ایرانی مؤثر است.
رویآوری به ادبیات جدید، به تقریب از اوایل مشروطیت در ایران آغاز شده است، با کتابهایی نظیر سیاحتنامه ابراهیم بیگ زین العابدین مراغهای و مسالک المحسنین میرزا عبدالرحیم طالبوف که در واقع داستان به صورت معمول و شناخته شده امروز نبود، بلکه داستان - مقاله یا مقالهای رمانگونه بود که به قصد انتقاد از اوضاع اداری و اجتماعی روزگار نوشته شده بود. اساس این کتاب بر پنج بخش نگاشته شده است: قصه و قصههای عامیانه، داستان و داستان کوتاه، رمان، پیشکسوتهای داستان کوتاه، نگاهی کوتاه به داستاننویسی معاصر ایران.
قصه (story) که جمع آن در زبان تازی قصص و اقصیص میباشد بیان وقایعی است غالباً خیالی که درآنها معمولا تاکید بر حوادث خارقالعاده، بیشتر از تحول و تکوین آدمها و شخصیتها است. در قصه «محور ماجرا بر حوادث خلقالساعه استوار است. قصهها را حوادث به وجود میآورند و در واقع رکن اساسی و بنیادی آن را تشکیل میدهند، بیآن که درگسترش بازسازی آدمهای آن دقشی داشته باشند. به عبارت دیگر شخصیتها و قهرمانان در قصه کمتر دگرگونی مییابند و بیشتر دستخوش حوادث و ماجراهای گوناگون واقه میشوند. قصهها شکلی ساده و ابتدایی دارند و ساختار نقلی و روایتی زبان آنها اغلب نزدیک به گفتار و محاوره عامه مردم و پر از آثار اصطلاحات و لغات و ضربالمثلهای عامیانه است».در پایان راجع به ارتباط این نوع نثر با آثار خلاقه امروز گفتاری کوتاه آورده شده است. هدف اصلی در نگارش اغلب قصههای عامیانه، سرگرم کردن و مشغول ساختن خواننده و جلب توجه او به کارهای خارقالعاده و شگفتانگیز چهرههایی است که نقش آفرین رویدادهای عجیب هستند.
رساله حاضر که نام ادوات شعر و مقدمات شاعری بر آن نهاده ایم منتخب خاتمه کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم مفصل ترین تالیف معتبر فارسی در عروض و قافیه و بدیع و نقد الشعر است. مصنف این کتاب شمس الدین محمد بن قیس رازی از ادیبان نکته سنج و دقیقه یاب سده های ششم و هفتم هجری است. منظور از فراهم آوردن این کتاب، یکی این بوده که خواننده گرامی با نثر جزل و استوار این کتاب اشنا شود و دو دیگر آنکه از شیوه نقدالشعر قدیم فارسی آگاه گردد. البته بعضی از آنچه شمس قیس در این باب آورده امروز بی بنیاد می نماید. همچنانکه بسیاری از نکات و اشارات وی در نقد شعر، هنوز مقبول و معتبر است.
این کتاب که نام «تاریخ اصفهان» بر آن نهاده شده و از آثار ارجمند در باب خویش است، نوشته حاج میرزا حسن خان انصاری از اعیان فضلای اصفهان در عهد اخیر است. جلد نخست و دوم و چهارم این مجموعه برگرفته از کتاب مشهور وی «تاریخ اصفهان و ری و همه جهان» و جلد سوم رسالهای است که نویسنده در اواخر ایام عمر با عنوان جلد سوم «تاریخ اصفهان» دستاندرکار طبع آن داشت، ولی هنوز شمار اوراق مطبوع کتاب از چهل درگذشته بود که طومار عمر هشتادونه ساله نویسنده درهم نوردیده آمد. این کتاب در واقع ترتیب و نظم یافته همان کتاب «تاریخ اصفهان و ری و همه جهان» است.