کتابخانه مجازی ادبیات

نویسنده این سطور حسین فرزند مرحوم محمدهاشم مشهور به ذوالقدر شجاعی کارمند پایه 9 وزارت دارائی (ممیز مستقل حسابهای اداره کل درآمدها) که در ذیحجه سال 1374 برابر با تیر 1334 شمسی توفیق تشرف به مکه معظمه را داشتم از همان روزهای اولیه مراجعت قصد داشتم که شرح جریان این سفر روحانی را به رشته تحریر درآورم که هم خاطرات این مسافرت ثبت و ضبط شده و هم آنکه شاید برای علاقمندان راهنمای مفید و سودمندی شود ولی از بدو ورود به تهران رعایت نزاکت های اجتماعی و دید و بازدیدهای سروران عزیز و دوستان گرام مجال شروع باین کار را نمی داد اینک که فی الجمله فراغتی حاصل گردیده است اقدام به تحریر نموده و از خداوند بزرگ حسن ختام آنرا مسئلت دارم.

این کتاب از دو بخش تشکیل شده است. ابتدا «جای پای اسکندر» که گزارش سفر ده‌روزه اسلام کاظمیه به بلوچستان ایران است. او مشاهدات خود در حین سفر از زاهدان به بخش بمپور واقع در چهارصد وبیست کیلومتری جنوب زاهدان و سی کیلومتری غرب ایرانشهر و دهات و آبادی‌های اطراف آن و حوادث روزمره زندگی مردم بلوچ، فقر و فاقه و نداری آنها را روایت کرده و صحنه‌های ناراحت‌کننده‌ای از شرایط زندگی در بلوچستان را توصیف می‌کند. بخش دوم کتاب سفرنامه دکتر حسین ملک است. سفری در سال 1331 که در محدوده مکران صورت گرفته و ظاهراً برای ارزیابی وضعیت زراعت و منابع آبی استان در توسعۀ کشاورزی بوده است. در زمان نگارش این سفرنامه، ملک کارمند بخش تحقیقات و آمار وزارت کشاورزی است و نتیجه این سفر را در شماره‌های پیاپی 7 تا 9 مجلۀ «علم و زندگی» در سال 1331 منتشر کرد. در متن این سفرنامه کاملاً مشهود است که جامعه بلوچ در این دوران التزامی به قوانین داخلی کشور ندارد و تسلط قوای نظامی بر آن به حداقل رسیده است. آشفتگی مرزی و بحران هویت ملی در بلوچستان این دوران نتیجۀ سال‌های هرج‌ومرج سیاسی مرزی و مداخلات بریتانیا در منطقه و نیز وضع نابسامان ایران در سال‌های پس از جنگ دوم است.

هدف نویسنده از نوشتن کتاب حاضر پرداختن به همان مسائل و مطالبی است که در تاریخ ایران چندان به آنها توجه نشده است. منتها با بهره گیری از شیوه ای که حلاوت داستان را در خود داشته باشد و ظرافت و طنز را در عین حال هم حرمت قلم حفظ گردد و هم استفاده از بیان داستان گونه و ریزه کاری های طنز، راه را بر واقعیت موجود در تاریخ نبندد. بدین ترتیب خواجه‌ها در واقع همدم و همراز سلاطین شده بودند و در روزگارانی که شاهان بی‌کفایت بر تخت تکیه می‌زدند، خواجه‌ها به همراهی خواتین حرمسرا ابتکار عمل را به دست می‌گرفتند، گاه ماجراهایی می‌آفریدند، دستان خود را به خون بیگناهان می‌آغشتند و مرتکب جنایاتی می‌شدند که انجامش از عهده هرکسی بر نمی‌آید. در ایران از کلمه «خواجه» یا «خوجه» برای مردان اخته شده استفاده می‌شد. اخته سازی اغلب در سنین کودکی پسران انجام می‌شد. با ایجاد و گسترش حرمسرا در ایران، استفاده از مردان اخته شده (خواجه) برای خدمت به زنان حرمسرا اهمیت بیشتری یافت، و این وضعیت تا پایان دوره قاجار ادامه داشت. گرچه خواجگان بعضاً به پست‌های مهمی نیز در دربار دست یافته و در تصمیمات شاه و وضعیت کشور اثر گذار بوده‌اند. همچنین از خواجگان گاه برای تربیت و نگهداری از ولیعهد نیز استفاده می‌شد.....

تنظیم و ترتیب جنگ‌ها و منتخبات ادبی از قدیم زمان مطبوع اهل ذوق بوده است. در واقع دو تن از این کار برای صرف وقت سود می‌برند؛ یکی آنکه سرگرم انتخاب است، سلیقه و شوق خود را در این کار صرف می‌کند و آن‌که خواننده است هم سود وقت دارد و بیش از مؤلف سود وقت دارد؛ زیرا به جای خواندن صدها کتاب و رساله و دیوان، حاصل تجربه و ممارست یک عمر مؤلف را در اختیار دارد. نویسنده این کارنامه ادبی افزون بر این دو منظور، بسیاری از مسائل فنی ادب و هنر را در سرلوحه منتخبات هر فصل، مطمح نظر قرار داده و کتابی دلپذیر فراهم کرده که هم متعلمان را به کار آید و هم مترسلان را بلاغت افزاید. این کتاب که از قدیمی‌ترین نمونه شاعر فارسی تا امروز را دربر گرفته است، می‌تواند در ادب فارسی نشانه مناسبی برای راهنمایی سرگردانان بی‌انتهای ادب فارسی باشد.