ادبيات و به خصوص شعر، در ايجاد، توسعه و پيروزي يکي از بزرگترين تحولات اجتماعي و سياسي ايران يعني نهضت مشروطه، نقش اساسي و انکار ناپذيري ايفا نموده است و آنچه به عنوان شعر دوره مشروطه شناخته شده است، تاکيد بر آگاهي بخشيدن و برانگيختن غيرت وطني دارد، مفاهيمي که پيش از تکوين نهضت مشروطهخواهي، در ادب فارسي سابقه نداشته است. در اين پژوهش به بررسي جايگاه علم و دانش در شعر شعراي برجسته مشروطه (ملک الشعراي بهار، اديب الممالک فراهاني، فرخي يزدي، ميرزاده عشقي، عارف قزويني و ايرج ميرزا) پرداخته شده است و نتايج به دست آمده نشاندهنده اين است که در بين اين شعرا بزرگترين دغدغه اديب الممالک فراهاني دانش و آگاهي است و بزرگاني چون بهار و فرخي يزدي با توجه به درک اوضاع جهاني، رغبت به علم اندوزي و يادگيري علم غرب و هضم آن در فرهنگ خويش را يادآور ميشوند.
ایران در روند چندین هزار سال تاریخ خویش ، به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه اش – پل ارتباطی میان اقوام شرق و غرب – نقش مهمی را در روابط اجتماعی ملل ایفا نموده است . همین امر باعث شده است تا در جای جای این سرزمین پهناور، اقوام مختلف همواره در تردد باشند و بعضا در موقعیت مناسب در منطقه ای از این سرزمین برای خود حکومتی ایجاد نمایند. برخورد این حکومت ها با یکدیگر و تاثیر و تاثر پذیری از همدیگر در روابط اجتماعی ، گاه باعث جذب و مستهلک شدن قومی در قومیتی دیگر و گاه در نشیب و فرازهای تاریخی باعث اضمحلال کامل آنان شده است . اما همین فرایندهای اجتماعی نیز باعث دوام و بقای چندین هزار ساله سرزمین ایران گردیده است . به طوری که دانشمندان ، این سرزمین را یکی از هفت منطقه ی تمدن ساز بشری به حساب می آورند. نگارنده سعی نموده است در جلد اول کتاب تحت عنوان تاریخ اجتماعی از آغاز تا انقلاب مشروطیت ایران ، با بهره گیری از منابع مختلف ، اعم از دست اول یا غیره ، در چهارچوب عمل انسان ها و روابطی که آنان با طبیعت و بین خود به منظور ارضای نیازهای زندگی ایجاد کرده اند را روشن سازد و در این راستا، انگیزه های انسانی و نتایج اعمال آنان که همواره مستلزم توجه به وابستگی متقابل روابط اجتماعی است و قوانینی که به دگرگونی های تاریخی نظم می بخشد و از خلال این روابط مشخص و روشن می شوند را مورد بحث قرار دهد.
میرزا علیاصغرخان امینالسلطان از وزرای مشهور عهد قاجاریه را که در زمان حیات پدرش، ملقب به «صاحب جمع» بود و سپس لقب «امینالملک» گرفت و پس از فوت پدر، مشاغل و مناصب او را عهدهدار و ملقب به «امینالسلطان» شد، باید رکن مهم رژیم استبداد ایران در دوره قاجار دانست. امینالسلطان در مدت وزارت خود در دوره ناصری افزون بر امتیاز انحصار دخانیات ایران، امتیازات متعددی به بیگانگان داد از جمله: قرارداد لاتاری، امتیاز کشتیرانی در رود کارون، تأسیس بانک شاهی و استخراج معادن را به انگلیس داد. او که در دوره مظفرالدین شاه نیز منصب وزارت را در دست داشت، بعد از پیروزی مشروطیت برای یک دوره تقریبا پنج ماه نخست وزیر محمدعلی شاه بود اما قبل از این زمان، بعد از برکناری از صدارت مظفرالدین شاه به چین، ژاپن و آمریکا رفت و در برگشت به مصر، مدیترانه و مکه رفته در مناسک حج شرکت کرد پس از آن از طریق سوریه، لبنان، تونس و مراکش به فرانسه رفت و سپس در سوئیس مقیم شد. اقامت وی در خارج کشور نزدیک به چهار سال به طول کشید و بعد از مشروطیت شاه او را به ایران فرا خواند و نخست وزیر خود کرد. میرزا علیاصغر خان اتابک با همان نیات و افکار دوره پیشین صدارت خود به ایران بازگشت و بار دیگر بر مسند صدرات نشست و تصور میکرد که به آسانی بر آزادیخواهان دست خواهد یافت ولی همین که با جریانهای روزمره انجمنها و مجلس شورای ملی، جراید و مطبوعات و شور هیجان افکار عمومی مواجه شد، طریق خدعه و نیرنگ را برگزید و خود را مشروطهخواه جلوه داد و درصدد جلب محبت ملیون بهویژه ملکالمتکلمین و مدیران جراید آزادیخواه برآمد و چون تلاش او به جایی نرسید، علنا راه مخالفت و دشمنی با رژیم جدید را پیش گرفت.... کشتن اتابک یک شاهکاری بهشمار است، این شاهکار دلهای درباریان را پر از بیم و ترس گردانید و جایگاه آزادیخواهان را در دیده بیگانگان والاتر ساخت، و پس از همه اینها کارها را به راه دیگری انداخته یک دور نوینی برای تاریخ جنبش مشروطه باز کرد. عباس آقا جانبازی بسیار مردانهای نمود.
جوامع الحكايات و لوامع الروايات، اثر سدیدالدین محمود عوفی، بزرگترین اثر قرن هفتم هجری ایران است که مشتمل بر معارف اسلامی و فرهنگ ایرانی و سندی از تاریخ تمدن و ادبیات و علوم انسانی است. این کتاب توسط امیربانو مصفا (کریمی) و مظاهر مصفا تصحیح و به نام متن انتقادی جوامع الحكايات و لوامع الروايات منتشر شده است. نکتههای اخلاقی، اجتماعی، دینی، تاریخی در این کتاب فراوان است. عوفی در داستانهای این کتاب از رفتار اجتماعی و تعدی و تجاوز پادشاهان و امیران و حاکمان و بعضی از مدعیان شریعت و طریقت انتقاد کرده است. این کتاب یکی از متنهای معتبر فارسی است و یک دوره تاریخ از آغاز آفرینش تا پایان دوره خلفای عباسی را در بر میگیرد. مؤلف، این مجموعه را طى پنج سال تهیه و تنظیم کرده است و مشتمل است بر چهار قسم و هر قسم شامل بیستوپنج باب که روی هم صد باب و دو هزار و صد و سیزده حکایت را در بر دارد. تمام مطالب کتاب از قرب نود و سه مأخذ نامبردهشده و محتملا از بسیارى مآخذ ذکرنشده، جمعآورى شده است. جلد اول از پانزده باب، جلد دوم از ده باب (از باب شانزده تا باب بیستوپنج)، قسمت اول جلد سوم از یازده باب و قسمت دوم جلد سوم از چهارده باب (از باب دوازده تا باب بیستوپنج) تشکیل شده است. دسته قابل ملاحظهاى از منابع مختلف که به این اثر ارزش تاریخى میدهند و امروز خیلى کمیابند و یا بهکلى از بین رفتهاند عبارتند از: تاریخ خلفاى بنى العباس الصولى. تفسیر محمد بن کلبى و أديان العرب پسر او، تاریخ بغداد کاتبى بغدادى، تاریخ ولات خراسان السلامى، تاریخ تاجى ابراهیم الصابى، کتاب الشباب و الشيب المرزبانى و تاریخ ملوك العجم ابن المقفع
محمدحسین صفای اصفهانی (متوفای 1309) از شاعران و ادیبان و فاضلان و بزرگان علم و ادب روزگار خود بود و به دانشهای ادبی و دینی تسلط کامل داشته و از فلسفه و منطق و حکمت الهی و تفسیر و کلام نیز بیبهره نبوده است. بیشتر عمر خود را صرف مطالعه و تحقیق و تتبع میکرده و از اصطلاحات و تعبیرهای درویشی و عرفانی و صوفیانه او بهخوبی میتوان دانست که از تصوف و عرفان و منزلهای سیروسلوک بیخبر نبوده است. به طور کلی میتوان گفت زبان صفا در شعر ـ چه قصیده و چه غزل ـ زبان شاعران خراسان است و در قصیده بیشتر به آنان توجه دارد و گاهی با پاسخ دادن و اقتدا به طرحهای آنان راه خیال و جهت توجه خود را نشان میدهد. در این کتاب افزون بر نگاهی به زندگی و شعر صفای سپاهانی، منتخبی از اشعار او نیز آورده شده است.