کتابخانه مجازی ادبیات

شرح غزلیاتی از حافظ که تقریرات استاد بدیع‌الزمان فروزانفر در دانش‌سرای عالی و دانشکده ادبیات در سال 1319 شمسی است و تحریر دکتر حسین بحرالعلومی، قسمت اول در مجله یغما سال بیست‌وسوم (1349) و سال بیست‌وچهارم (1350) انتشار یافت. سپس در مجموعه مقالات و اشعار استاد که به کوشش عنایت‌الله مجیدی در سال 1351 منتشر شد. این رساله شرح دو غزل خواجه است: 452 و 481 چاپ قزوینی و 443 و 472 خانلری. غزل اول در این شرح پانزده بیت و در قزوینی و خانلری چهارده بیت است و غزل دوم در قزوینی و خانلری هشت بیت و اینجا هفت بیت است. قسمت دوم در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران سال بیست‌ودوم که به یاد استاد انتشار یافته و شامل غزل 218 قزوینی و 212 چاپ خانلری است.

علوم بلاغی که در آغاز با تامل و تدبر در قرآن، حدیث و اشعار عربی پدید آمدند، سه علم معانی، بیان و بدیع را دربرمی گیرند. معانی و بیان زیر ساخت بلاغت هستند و بدیع به ظاهر آن توجه می کند. کتاب حاضر مشتمل بر اصول و فوائد علوم بلاغت و توابع آن با ذکر شواهد و مثال های فارسی و عربی است. محمدخلیل رجائی این اثر را در یک مقدمه در فصاحت و بلاغت و سه بخش علم معانی، علم بیان و علم بدیع تالیف کرده است. مسائل علم معانی چون اسناد خبری، احوال مسنداليه و مسند، احوال متعلقات فعل، قصر و حصر، وصل و فصل، ايجاز و اطناب و مساوات در بخش اول مورد بررسی قرار گرفته اند. در بخش دوم به تحليل مسائل علم بيان و مقاصد آن، تشبيه، استعاره، مجاز مرسل و كنايه پرداخته می شود و بررسی علم بديع و انواع آرايه های لفظی و معنوی در بخش سوم صورت می پذیرد. این کتاب در سال 1353 توسط انتشارات دانشگاه شیراز در دسترس علاقمندان قرار گرفت.

بررسی معنا و راه دستیابی به آن، همواره از دیدگاه‌هایی مختلف، مورد ‏توجه قرار گرفته و هر‏کس از ‏دید خود، بدان پرداخته است. در دانش زبان‌شناسی نیز جوانب معنایی، از جهاتی گوناگون بررسی شده است. از یک نظر می‌توان معنا را در سه سطح بدین شرح بررسی کرد: معنای کار‏کرد، معنای قاموسی و معنای اجتماعی. در این مقاله، عواملی را تحلیل کرده‌ایم که در دست‌یابی به معنا، نقشی تعیین‌کننده دارند و معنای کار‏کرد نامیده می‌شوند. افراد این مجموعه با‏اینکه وجود مستقل ندارند، به‏‌واسطه نقشی که در سخن ایفا می‌کنند، در دریافت معنا اثر می‌گذارند و این نقش، معنای آنها به شمار می‌رود؛ هر‏چند افراد مجموعه، مانند دیگر واحد‏های زبان، معنایی مستقل نداشته باشند. در این مقاله آوا‏ها، حروف، هجا‏ها، واحد‏های زبر‏زنجیری، قالب‌های صرفی و ساختار‏های نحوی را بررسی کرده‌ایم که هر‏یک به‏ سبب کار‏کرد ویژه خود در کلام، مخاطب را در فهم مقصود گوینده یاری می‌دهند.

مجاز یکی از مهم‌ترین پدیده‌های زبانی است که شناخت ویژگی‌های آن می‌تواند نقش بسزایی در شکل‌گیری فهم صحیح از سخن متکلم داشته باشد. این پدیده زبانی همواره از جنبه‌های مختلف ادبی، اصولی و کلامی بررسی شده است. ابن جنی یکی از مشهورترین نحویان و زبان‌شناسان قرن چهارم است که در این باب دیدگاه بسیار ویژه‌ و متفاوتی دارد. در نگاه ابن جنی، مجاز گستره کاربرد بسیار وسیعی دارد چنان‌که بیشتر واژگان یک زبان را به خود اختصاص داده و تمییز آن از حقیقت بسیار دشوار می‌نماید. برداشت خاص او از مجاز افزون بر تأثیراتی که بر ادبیات و علم کلام می‌گذارد، می‌تواند بر یکی از مشهورترین نظریه‌های اصول فقه در مباحث الفاظ یعنی اصل ترجیح حقیقت بر مجاز یا «اصالت حقیقت» نیز تأثیرگذار باشد. در این مقاله برآنیم تا در کنار شرح نظریه ابن جنی، با بهره‌گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی، تأثیر آن را بر اصالت حقیقت مورد مطالعه قرار دهیم. به نظر می‌رسد با پذیرش دیدگاه ابن جنی، عمومیت اجرای «اصل حقیقت» آنگونه که اصولیان ادعای آن را دارند، با محدودیت‌های جدی روبه‌رو ‌شود و بر خلاف نظر ایشان، می‌بایست به هنگام شک در اراده متکلم از «اصالت مجاز» بهره برد.