در نظام فکري ايرانيان، بنا کردن شهرهاي آبادان براي پادشاهان اهميت داشته است تا آن جا که در كتب تاريخي، جغرافيايي و شاهنامه فردوسي، بناي شهر يا شهرهايي به پادشاهان نسبت داده شده است. بر اين مبنا، با محوريت قراردادن دو دسته از متون، يعني متون و روايات تاريخي و جغرافيايي از يک سو و شاهنامه فردوسي، به عنوان اثري ادبي که حاوي اطلاعات ارزشمند تاريخي است، از ديگر سو کوشيديم تا در اين مقاله با جمعآوري و طبقهبندي نمونههاي مختلف و تحليل و تامل در آنها به واکاوي الگوي حاکم بر بناي شهرها در ايران باستان بپردازيم و مشخصات بنيادي شهرها و جايگاه برجسته آن را در ذهنيت گذشتگان، توضيح و تبيين كنيم. چارچوب کلي براي بررسي اين مساله در بخش نخست تحقيق، تبيين اهميت شهر و ساختن بناهاي مختلف در نظام ذهني گذشتگان است. در بخش دوم، کوشيدهايم تا با استخراج نمونههاي مختلف، مباحث مربوط به احداث شهرها به ويژه کارکردهاي آييني شهرها، ساختار ظاهري شهرها و وجه تسميه آنها را روشن سازيم و سپس با رويکردي مقايسهاي و با تکيه بر تفاوت روايات تاريخي و شاهنامه فردوسي، بنياديترين علل موثر در اختلاف روايات اين دو دسته متون را مورد تامل و بررسي قرار دهيم.
وجه تسميه اسرار الاثارخصوصي آن است كه فاضل مازندراني كتابي به نام اسرار الاثار عمومي در شرح اصطلاحات ديني ـ فلسفي ـ عرفاني و هم چنين توضيح و بيان اعلام مندرج دركتب مقدسه و تاريخ نگاشته كه تكثير نگرديده است. كتاب ديگري با همين اسلوب در توضيح و تبيين آثار و الواح بهائي به نگارش درآورده كه جهت تمايز آن دو، كتاب اخير را «اسرار الاثار خصوصي» نام نهاده است. اسرار الاثار خصوصي شامل شرح و توضيح اصطلاحات و اعلام مندرج در آثار والواح بهائي است كه در آن علاوه بر بيان معاني لغوي و اصطلاحي بسياري از كلمات مستعمل درنوشته هاي بهائي بسياري از الواح رهبران بهائي معرفي شده محل ارسال و مخاطب هر يك از آنها مشخص گرديده است و نيز موارد متعددي از توجيهات و اصلاح كاري ها و كوشش براي برطرف نمودن تناقضات آثار بهائي در آن مشاهده مي شود. اسرار الاثار به گونه قاموس و كتاب لغت تنظيم گرديده و در ذيل هر كلمه شرح و توضيحي آورده است. و ترتيب آن از اين قرار است: جلد اول به حرف الف اختصاص يافته است . جلد دوم در باره كلماتي كه با حروف ب ـ پ ـ ت ـ ث آغاز مي گردد. جلد سوم از حرف ج تا ذ را بحث كرده است. جلد چهارم از ر تا ق و جلد پنجم را ك تا ي را شرح داده است. كتاب اسرار الاثار خصوصي از ارزشمندترين كتاب هاي مبلغين بهائي براي جامعه امر مي باشد.
ویژگی اصلی این پژوهش، کنکاش باستانشناسانه و روانشناسانه دربارهی شخصیتها و فضای اجتماعی و سیاسی داستانهای "شاهنامه" است. به باور نگارنده: "شاهنامه دارای دو بخش است که به طور کامل با هم تفاوت دارند. ویژگیهای ساختی، زبان شناسی، جهانبینی و مانند اینها در هر دو بخش چنان ناهماهنگ و ناهمخوانند که میتوان گفت دارای دو اندیشه، دو استعداد، و دو پسند جداگانه و نایکدستاند. برای نمونه در یک بخش سستی و ناپایداری جهان، بنیان جهانبینی است و در بخش دیگر آزپرستی و زیادهخواهی اساس جهانبینی است و در بخش دیگر آزپرستی و زیادهخواهی اساس جهانبینی نویسنده را میسازد؛ ..... بر این اساس میتوان شاهنامه را بر دو بخش جداگانه بخشبندی کرد بخش نخست از آغاز شاهنامه تا پایان شاهنشاهی (= امپراتوری) کیخسرو به همراه داستان رستم و اسفندیار است که شاهنامهی اصلی نامیده میشود و بخش دوم از آغاز پادشاهی لهراسب تا پایان شاهنامه (بدون داستان رستم و اسفندیار) است که آن را شاهنامه افزوده نام نهادهایم. شاهنامهی افزوده نوشتهی فردوسی است؛ اما شاهنامهی اصلی نویسندهی دیگری دارد که باید برای یافتن نامش در تاریخ و تاریخ ادبیات کاوش کرد. کتابی که پیش رو دارید کوشیده تا این نظر را که کل شاهنامه نوشتهی یک تن نیست به اثبات برساند".
داستان رستم و سهراب که از نظر استحکام و ساختار و جوهر انسانی و هنری با بهترین تارژدی های جهان پهلو می زند یکی از داستانهای فرعی شاهنامه است که هرچند در ظاهر کاملا جانبی و منتزع از جریان کلی کتاب به نظر میآید، با این حال در به کمال رسانیدن چهره واقعی رستم و کاووس و حتی پهلوانان کم اهمیت تری نظیر گودرز و گیو و طوس و زواره، از اهمیت والایی برخوردار است و به این تعبیر می تواند در متن حماسه ملی ایران جای گیرد. هرچند اصل داستان از یک ساختار کلی جهانی و نمونه مکرر داستان پردازی پیروی می کند و همانند آن در ادبیات کهن بسیاری از ملل جهان هست؛ با این حال تازگی، کشش و کمال این داستان "قولی است که جملگی برآنند" و این امر می تواند بیش از هر چیز به آفرینش هنری و دست مایه شاعری فردوسی بازبسته باشد...
این کتاب بر آن است تا به شیوهای تحقیقی و مستند به منابع و مدارک مربوط، نشان دهد اولا فرهنگ و شعر و ادب فارسی، در ورای اشارات و تلمیحات و رموز و مظاهر گوناگون، بر چه پشتوانه سرشاری از اندیشه و ادراک تکیه دارد، دوم اینکه روشن کند درک ابعاد هنری و غنای فرهنگی آن بدون اطلاع از این اشارات و کنایهها و اسرار و رموز ممکن نیست. بسیاری از علاقمندان به ادبیات هنگام مطالعه داستان و شعر با شخصیتها، روایتها و مکانهایی که در اثر آمده آشنا نیستند؛ به همین دلیل شاید نتوانند به لایههای عمیقتری از درک داستان دست پیدا کنند. بنابراین مطالعه آثاری همچون این کتاب میتواند روایات نهفته و اصطلاحات ناشناخته را به مخاطب بشناشاند. کتاب به شکل الفبایی طراحی شده و هر توضیح و مرجع موردنیازی به صورت مدخل ارائه شده است. در هر مدخل، مثالهایی از اشعار و متون ادبی ارائه شده تا درک موضوع راحتتر و شیرینتر شود.