کتابخانه مجازی ادبیات

موضوع این کتاب، بررسی و شناخت و شناساندن متون نثر ادبی تاریخی است که از قرن پنجم تا آخر قرن نهم هجری در ایران به رشته تحریر درآمده‌اند. در این گفتار هدف بررسی و مقایسه تاریخ‌ها به صورت عام نیست، بلکه معرفی و شناخت تاریخ‌هایی است که به نثر مرسل یا نثر متکلف و مصنوع در فاصله این قرون نوشته شده‌اند. این مسئله، آشنایی با کتب تاریخی و معرفی آنها را نیز دربر می‌گیرد.

این کتاب از منابع معتبر در تاریخ مغول است؛ زیرا مؤلف آن سال‌ها در دربار ارغون و هولاکو و پسرانش اباقا و تگودار، صاحب منصب و شاهد بسیاری از رخدادهای آن دوره بوده و برخی حوادث گذشته را نیز از شاهدان آنها و از خاندان خود که از درباریان خوارزمشاهیان و مغولان بوده‌اند، شنیده بوده است. این کتاب افزون بر اهمیت تاریخی، از لحاظ ادبی نیز بسیار مهم است و نمونه‌ای برجسته از نثر فنی، مصنوع و فاخر دبیرانه پارسی در سده هفتم قمری به شمار می‌رود. جوینی این کتاب را حدود سال 650 قمری و شاید در 651 آغاز کرده و به سبب آنکه سالیانی چند پیوسته در سفر به مغولستان و بازگشت از آن دیار به ایران بوده است، این کار به کندی پیش رفته و در سال 658 قمری، یعنی دو سال بعد از گشوده شدن بغداد به دست هولاکو و استقرارش در ایران به انجام رسانیده است. جلد اول این کتاب شامل تاریخ چنگیز و فتوحات او، دوران سلطنت اوگتای قاآن و سلطنت گیوک‌خان؛ جلد دوم شامل تاریخ خوارزمشاهیان و قراختائیان، گورخانیان و سرگذشت حکام و شحنگان مغول در عهد اوگتای قاآن تا ورود هولاکو؛ و جلد سوم شامل تاریخ منکوقاآن و تفصیل حمله هولاکو به ایران، قلع و قمع اسماعیلیه و تاریخ ملوک اسماعیلیه الموت و شرح مذهب اسماعیلیان تا انقراض‌شان است.

رساله حاضر که نام ادوات شعر و مقدمات شاعری بر آن نهاده ایم منتخب خاتمه کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم مفصل ترین تالیف معتبر فارسی در عروض و قافیه و بدیع و نقد الشعر است. مصنف این کتاب شمس الدین محمد بن قیس رازی از ادیبان نکته سنج و دقیقه یاب سده های ششم و هفتم هجری است. منظور از فراهم آوردن این کتاب، یکی این بوده که خواننده گرامی با نثر جزل و استوار این کتاب اشنا شود و دو دیگر آنکه از شیوه نقدالشعر قدیم فارسی آگاه گردد. البته بعضی از آنچه شمس قیس در این باب آورده امروز بی بنیاد می نماید. همچنانکه بسیاری از نکات و اشارات وی در نقد شعر، هنوز مقبول و معتبر است.

این کتاب که نام «تاریخ اصفهان» بر آن نهاده شده و از آثار ارجمند در باب خویش است، نوشته حاج میرزا حسن خان انصاری از اعیان فضلای اصفهان در عهد اخیر است. جلد نخست و دوم و چهارم این مجموعه برگرفته از کتاب مشهور وی «تاریخ اصفهان و ری و همه جهان» و جلد سوم رساله‌ای است که نویسنده در اواخر ایام عمر با عنوان جلد سوم «تاریخ اصفهان» دست‌اندرکار طبع آن داشت، ولی هنوز شمار اوراق مطبوع کتاب از چهل درگذشته بود که طومار عمر هشتادونه ساله نویسنده درهم نوردیده آمد. این کتاب در واقع ترتیب و نظم یافته همان کتاب «تاریخ اصفهان و ری و همه جهان» است.