خاقاني شرواني ملقب به «افضل الدين» از شعراي متشرع سده ششم هجري است. وجود مضامين علمي چون مضامين طب، نجوم، فلسفه، کلام، عرفان و انديشههاي مذهبي در سخن او سبب شده است تا او را «حکيم» نيز بخوانند. باورهاي ديني و انديشههاي مبتني بر شرع از مهمترين درونمايههاي شعر خاقاني است که عموما در قالب تصاوير بديع و شاعرانه، ساخته و پرداخته شده است. محور اصلي پژوهش حاضر، بررسي تجلي کعبه در ديوان خاقاني از منظر نقد تصويرپردازي است؛ موضوعي که در کتابهاي بلاغي گذشته، چندان مورد توجه نبوده و تنها تجلي منفي مفاهيم ديني در آثار ادبي تحت عنوان «ترک ادب شرعي» در قالب تعاريف و شواهدي مجمل، ذکر شده ولي بحث مفصلي در مورد شريعت و تصوير و روابط متقابل آنها نيامده است. بدين ترتيب مساله «تصوير» و «شريعت» و «کعبه» و تعامل اين سه واژه با همديگر و چگونگي کاربرد و رويکردهاي آن در ديوان خاقاني، محور اصلي پژوهش حاضر را تشکيل ميدهد. اين نوشتار روشن ميسازد که نگرش خاقاني به کعبه و تجلي اين نگرش در اشعار وي، به رغم بسامد فراوان، آن گونه که انتظار ميرود همگون با اصول عقايد و آموزههاي اسلامي نيست و شاعر، نگرش خويش را در بسياري از موارد، مداحانه، به حب حطام دنيا آلوده و از آن اصول تخطي کرده است.
تُحْفَةُ الْعِراقَیْن، نخستین سفرنامه منظوم فارسی، سروده خاقانی شروانی شاعر سده ششم قمری میباشد. تحفة العراقین که در قالب مثنوی و در شش مقاله سروده شده، شرح دو سفر خاقانی، یکی به عراق عجم و دیگری به حجاز، به قصد حج است. این موضوع با حواشی شاعرانه فراوان از جمله مناجاتها و مدح شخصیتهای سیاسی و علمی و نیز شرحی مختصر از زندگی خصوصی خاقانی همراه است. تحفة العراقین که خاقانی آن را تحفة الخواطر و زبدة الضمائر نیز مینامد، در قالب مثنوی و در بحر هزج مسدّس اخرب مقبوض سروده شده، و شامل بیش از۱۰۰‘ ۳ بیت است. این مثنوی بیانگر مشاهدات سراینده در سفر به مکه، از مسیر عراق عجم و عراق عرب است و شاعر ضمن آن به شرح دیدار خود با بزرگان شهرهای مختلف و ذکر برخی رسوم و عادات مردمان هر دیار پرداخته است. کتاب مشتمل است بر یک مقدمه منثور، ۷ مقاله، و یک خاتمه منظوم. مقالات کتاب به ترتیب عبارتاند از «عرائس الفکر و مجالس الذکر»، «معراج العقول و منهاج الفحول»، «سبحة الاوتاد»، «سواد الاوراد و خزانة الاوتاد»، «موارد الاوراد و فرائد الافراد»، «هدی المهتدی الی الهادی» و «فی وصف الشّام والموصل».
حاج محمد خان کرمانی (1263 – 1324 قمری) فرزند محمد كريم خان كرمانی شيخيه است. پس از درگذشت پدر، محمد خان مرجع پيروان مكتب شيخی بود. نزديک سه دهه مواعظ و دروس محمدخان کرمانی، توسط شاگردانش تحریر گرديد كه مجموعه ای مشمل بر حدود صد وهشتاد جلد كتاب را در برمی گیرد. محمد خان کرمانی در تالیف کتاب مصباح السالکین پس از شرحی در بیان علت تصنیف کتاب، در خصوص شریعت، طریقت و حقیقت در سه فصل سخن گفته است. چاپ دوم این کتاب در سال 1376 و در شهر کرمان صورت پذیرفت.
پروین اعتصامی (1285-1320) در خانواده ای سرشناس و آشتیانی الاصل در شهر تبریز به دنیا آمد. ادبیات فارسی و عربی را از پدر آموخت و با عنایت پدربزرگ خود میرزا ابراهیم آشتیانی که پذیرای علما، دانشمندان و شعرا بود به عرصه شاعری پای گذاشت به گونه ای که از همان اوان جوانی، اشعار پروین شهره خاص و عام گردید. این شاعر نامدار توانست با سحر کلام و سادگی و بی پیرایگی بیان و پرهیز از خودستایی مرسوم شاعران، قریحه سرشار خویش را صرف آموزه های اخلاقی، حکمی و عرفانی نماید. کنگره بزرگداشت یکصدمین سال پروین اعتصامی که در سال 1385 و توسط دانشگاه اراک و استانداری مرکزی برگزار شد تحلیل اصالتهای محتوایی این اشعار ( در شاخه های دین، سیاست، اجتماع و ... ) و همچنین نقد نوعی، نقد زبانی، عناصر قصه در حکایات پروین، نقد و موسیقی، نقد و زیبایی شناسی و ... را در جنبه های ساختاری این آثار مورد توجه قرار داده است. کتاب حاضر که جلددوم از این مجموعه مقالات است، حاوی 35 مقاله با عناوینی چون ویژگیهای شعری پروین، سبک شناسی شعرهای پروین اعتصامی، پروین و رمانتیسم، دنیاستیطی ناصرخسرو و دنیاگریزی پروین و ... است که به کوشش محسن ذوالفقاری گردآوری شده و بر اساس نام خانوادگی نویسندگان مقاله مرتب شده است.
پروین اعتصامی (1285-1320) در خانواده ای سرشناس و آشتیانی الاصل در شهر تبریز به دنیا آمد. ادبیات فارسی و عربی را از پدر آموخت و با عنایت پدربزرگ خود میرزا ابراهیم آشتیانی که پذیرای علما، دانشمندان و شعرا بود به عرصه شاعری پای گذاشت به گونه ای که از همان اوان جوانی، اشعار پروین شهره خاص و عام گردید. این شاعر نامدار توانست با سحر کلام و سادگی و بی پیرایگی بیان و پرهیز از خودستایی مرسوم شاعران، قریحه سرشار خویش را صرف آموزه های اخلاقی، حکمی و عرفانی نماید. کنگره بزرگداشت یکصدمین سال پروین اعتصامی که در سال 1385 و توسط دانشگاه اراک و استانداری مرکزی برگزار شد تحلیل اصالتهای محتوایی این اشعار ( در شاخه های دین، سیاست، اجتماع و ... ) و همچنین نقد نوعی، نقد زبانی، عناصر قصه در حکایات پروین، نقد و موسیقی، نقد و زیبایی شناسی و ... را در جنبه های ساختاری این آثار مورد توجه قرار داده است. کتاب حاضر که جلد اول از این مجموعه مقالات است، حاوی 42 مقاله با عناوینی چون زن در اشعار پروین اعتصامی، پروین اعتصامی در گذرگاه سنت و مدرنیته، عصر سیاسی اجتماع پروین، هنر اقتباس در شعر پروین اعتصامی و ... است که به کوشش محسن ذوالفقاری گردآوری شده و بر اساس نام خانوادگی نویسندگان مقاله مرتب شده است.