این مقاله به معرفی دستنویس مجموعه شعری محفوظ در کتابخانه موزه بریتانیا اختصاص دارد. این مجموعه مشتمل بر دواوین چهار تن از شعرای قصیدهسرا، ابو الفرج رونی، ازرقی هروی، انوری ابیوردی و عثمان مختاری است و در 692 ق به دست محمد شاه بن علی بن محمود اصفهانی کتابت شده است. سپس اسحاق بن قوام بن مجد همگر، نوه مجد همگر (607-686 ق)، بر اوراق سفید بین دواوین شعرا نسخهای از رباعیات جد خود را، بالغ بر 610 رباعی، تصحیح و کتابت کرده است. این مجموعه رباعی در تنها تصححی غیر علمی دیوان مجد همگر در نظر نبوده است. این نسخه رباعیات از چند جهت اهمیت دارد: 1)قدمت و اصالت، زیرا یازده سال بعد از مرگ شاعر کتابت شده است 2) قالب اشعار، با اینکه مجد همگر یک شاعر قصیدهسرای مدیحهپرداز است، این دستنویس تنها رباعیات او را دربردارد. 3) توضیحات، درج عناوین توضیحی برای تعدادی از رباعیات، مربوط به محتوای شعر، سوانح زندگی شاعر و حوادث تاریخی و روابط سیاسی و اجتماعی آن دوران. 4) انجامه منظوم و موزون یکی از نمونههای کهن انجامههای منظوم نسخههای فارسی است. 5) نقل حکایاتی بیش از انجامه که از جهت شناخت وضعیت ادبی قرن هفتم ق در دوران خاندان جوینی و پایگاه و جایگاه مجد همگر اهمیت بسیار دارد. درج نسخه بدل بعضی الفاظ و مصراعها، اعرابگذاری و مشکول کردن کلمات از دیگر کارهایی است که کاتب در حق اشعار جدش روا داشته است. براساس این نسخه برخی رباعیات سرگردان نیز شناخته میشود و روشن میشود که بخشی از رباعیات مجد همگر به خیام، شیخ شهاب الدین سهروردی و احتمالا عنصری نسبت داده شده است.
مجموعه اشعار از سایه تا نشان مجموعه رباعیات و دوبیتی، سروده جعفر حمیدی است که در سال 1360 توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده است.
رباعيات خيام مجموعه شعرهاي عمر خيام در قالب رباعي است كه در سدههاي پنجم و ششم هجري به زبان فارسي سروده شدهاند و عمدتاً بيانگر ديدگاههاي فلسفي او ميباشند. به دليل آنكه اين اشعار از منابع گوناگوني گردآوري شدهاند، در صحت بعضي از آنها نظر يكساني وجود ندارد. با اين حال مضمون رباعيات خيام را به طور كلي ميتوان به پنج بخش تقسيم كرد: ۱. رازهاي جهان هستي؛ ۲. ناگزيريهاي زندگاني (سرنوشت، بيوفايي دنيا، مرگ و خاك و گِل ما)؛ ۳. پرسشها؛ ۴. چگونگي زندگاني اجتماعي؛ ۵. دَمهاي خوش زندگاني؛ ...مرحوم كيوان قزويني شرح عرفاني مبسوطي بر رباعيات خيام نگاشته و ساحت او ر از آلودگي دنياپرستان پاك گردانيده است. در اين كتاب چهارصد رباعي خيام با شواهد و امثله فارسي و عربي, به گونهاي مفصل شرح داده شده است
سیدعلی میرافضلی درباره سبب تالیف کتاب می گوید: در سال 1316 تا 1319 از جمله درسهایی که می گفتم درس املاء بود روشی را که در پیش گرفته بودم چنین بود که برای هر نوبت موضوع تازه را در نظر گرفته و به اندازه یک دیکته آن را شرح و بسط داده و در ساعت مقرر برای دانش آموزان میخواندم تا از خارج بنویسد، تجربه معلوم می داشت که عموم دانش آموزان برای نوشتن این نوع از دیکته آماده تر بودند آنکه آثار انزجار از چهره ایشان مشهود گردد با اهتزاز تمام در نوشتن آن اهتمام داشتند این طریقهاز چند لحاظ برای دانش اموزان ایجاد رغبت می نمود یکی تازگی مطلب که بطور کلی بیان هر موضوع تازه توجه مخاطب را جلب کرده و او را برای اصغای آن مهیا می نماید دیگر آنکه لغات مشکلی که در ضمن این طرز املاء بکار برده میشود بیشتر از مردم بدان تکلم نموده و به گوشها آشنا می آید به علاوه چون با عبارات ساده ذکر می شود در نتیجه از دشواری آن کاسته و حکم سهل و ممتنع را پیدا می نماید و دانش آموز بدون آنکه دشواری لغت او را خسته خاطر و ملول گرداند در طی نوشتن عبارات آسان آنرا فرا میگیرد.
پیشینیان خیام حکیم را چگونه شاعری میدانستند و او را با چه شعرهایی میشناختند و تصورات آنها با تصورات امروزیان چه نسبتهایی دارد؟ این کتاب تلاشی است برای نزدیک شدن به پاسخ این سؤال. نویسنده منابع رباعیات خیام را در دو گروه جای داده است. نخست منابعی که در آنها صراحتاً رباعیای به اسم خیام نقل شده است. این بخش شامل 28 مأخذ است که اولین آنها از اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری است و آخرین آنها در سال 813 ـ 814 هجری کتابت شده است. در این منابع 151 رباعی به نام خیام روایت شده که با حذف مکررات تعداد آنها به 120 رباعی میرسد. بخش بعدی در ذکر منابعی است که در آنها به رباعیات منسوب به خیام بدون ذکر گوینده استناد شده است. کهنترین این منابع در این کتاب متعلق به سال 513 و تازهترین آنها در 821 هجری فراهم آمده است.