کتابخانه مجازی ادبیات

التعريفات، رساله‌اى است به زبان عربى، نوشته مير سيد‌ ‎شريف جرجانى. اين اثر، در واقع، فرهنگ اصطلاحات معارف اسلامى در علوم عقلى و نقلى است و شامل اصطلاحات صرف و نحو و بلاغت، فقه و اصول فقه، حديث، تفسير، هيئت، رياضيات، كلام، منطق، فلسفه، عرفان و فِرَق است. جرجانى، به گفته خود، اين كتاب را برای تسهيل استفاده از آن، بر اساس حروف هجا، از الف تا ياء، مرتب كرده و تعريف هر اصطلاح را به طرزى كه معمول قدما بوده، ذكر كرده است. اين كتاب، حدود 1700 اصطلاح را در بر دارد. نخستين اصطلاح كتاب، اصطلاح فقهى الآبِق و آخرين آن، معرفى فرقه يونسيه است. التعريفات، مرجعى است كه بسيارى از كتاب‌ها، برای شرح و تعريف اصطلاحات علوم مختلف، به آن استناد كرده‌اند. جرجانى، در تأليف التعريفات، علاوه بر قرآن و احاديث نبوى، از منابع گوناگونى بهره جسته و گاه برخى از آنها را نام برده است؛ برای نمونه، در تعريف «الاستقامة» و «الاخلاص»، سخنان ابوعلى دقّاق و فضيل بن عياض را از رساله قشيريه نقل كرده و «ذو العقل و العين» و «الحروف العاليات» را به ترتيب، از «اصطلاحات الصوفية» عبدالرزاق كاشى و «كشف الغايات» از مؤلفى ناشناخته در شرح«التجليات الالهية» ابن عربى و نيز اصطلاح«مريد» را از «فتوحات المكية» ابن عربى و اصطلاح«صنعة التسميط» را بااستفاده از يكى از ابيات مقصوره ابن دريد نقل كرده است...

فرهنگ اصطلاحات فلسفى ملاصدرا، از آثار استاد دكتر سيد جعفر سجادى (اصفهان 1303 - 1392ش) است كه در آن واژگان و اصطلاحات فلسفى صدرالمتألهين شيرازى را به‌صورت الفبايى ذكر كرده و در مورد هركدام با استفاده از متون اصيل فلسفى توضيح داده است. البته در اين اثر، هزارها واژه بيان شده كه بسيارى از آن‌ها، به معناى دقيق كلمه، اصطلاحات فلسفى نيست و كلماتى است كه در متون فلسفى نيز آمده است و در نوشته‌هاى ملاصدرا نيز معانى خاصى غير از معانى لغوى‌اشان ندارند و گاه از قبيل اصطلاحات فلسفى‌اند، ولى اختصاصى به ملاصدرا ندارند و از اصطلاحات ويژه حكمت متعاليه شمرده نمى‌شوند. درباره روش و محتواى اين اثر چند نكته گفتنى است: 1. نویسنده با بيان اينكه: الف) پاره‌اى از متكلمان، مسئله اعاده معدوم را مطرح كرده‌اند و گفته‌اند اعاده معدوم طبق براهين عقلى محال است و بنابراین، مى‌گويند از راه عقل و برهان نتوان معاد جسمانى را ثابت كرد؛ ب) پاره‌اى قايل به معاد روحانى شده‌اند و پاره‌اى منكر معاد شده‌اند و پاره‌اى گفته‌اند اجزايى از انسان با نفس او باقى مى‌ماند و حشر اجساد بدان معنى است كه نفوس با اجزاى باقى‌مانده، حشر مى‌يابند، افزوده است: محققان فلاسفه در اصل معاد و وجود نشأت ديگر ترديدى ندارند، لكن در چگونگى آن اختلاف دارند. 2. بر طبق توضيح نویسنده: از جمله ايراداتى كه بر فلاسفه بنا بر فرض وجود اعيان ثابته در علم حق قبل از وجود عينى پيش آمده است، اين ايراد است كه آيا شرور و معاصى قبل از تقرر در عالم عين به‌وسيله افراد، در عالم علم و اعيان ثابته وجود داشته است يا نه و بالاخره با اين فرض لازم آيد كه تمام اعمال خوب يا بد بندگان قبل از ظهور در عين، به‌تدريج و در طول از زمان در علم حق وجود داشته باشد. ملاصدرا در مقام دفع اين ايراد گويد:... وجود با وحدت حقه و ذاتيه‌اى كه دارد در هر چيزى به‌حسب همان ظهور مى‌كند، مانند آب واحد در مواضع مختلف در يك جا گواراست در يك جا گنداب است و مانند شعاع آفتاب كه بر شيشه‌هاى گوناگون به الوان گوناگون ظهور مى‌يابد، بااينكه آفتاب را ذاتا رنگى نيست... خلاصه كلام ملاصدرا و عرفا در اين باب اين است كه نقص‌ها و مذموم‌ها در وجودات ممكنات، بازگشت به خصوصيات محل‌ها و قوابل مى‌كند و نه به اصل وجود. 3. نویسنده، «وجود بحت» را اين‌چنين توضيح داده است: منظور وجود محض غير مشوب به ماهيت است در تعبيرات ملاصدرا اطلاق بر ذات خداوند شده است. وى گويد: «حقيقت واجب تعالى، وجود بحت قائم‌به‌ذات است كه از آن تعبير به وجود متأكد شده است. 4. بر طبق تحقيق نویسنده: از جمله مباحث مربوط به امور عامه فلسفه، بررسى وحدت و كثرت است و لواحق آن‌ها و در مقابل وحدت، كثرت است و باز در مقابل وحدت غيريت است و هوهويت نوعى از وحدت است. ملاصدرا گويد: وحدت، رفيق وجود است؛ هر كجا وحدت هست، وجود هست و هر كجا وجود هست، وحدت هست و اين هر دو در صدق بر اشياء، متساوقند و به هرچه موجود گفته مى‌شود واحد گفته مى‌شود و در قوّت و ضعف نيز مانند همند. 5. بر طبق توضيح نویسنده: مراد از فلسفه عاميه و فلسفه مشهوره، همان فلسفه معموله است. صدرا، فلسفه مشهوره و عاميه را در مقابل فلسفه خاصیه متعاليه خود قرار داده است؛ چنان‌كه در بعضى از موارد و مسائل گويد: مطلب در فلسفه مشهوره و يا عاميه چنين توضيح داده شده است و در فلسفه ما از اين قرار است.

«فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا»، از آثار استاد دکتر سید جعفر سجادی (اصفهان ۱۳۰۳- ۱۳۹۲ ش) است که در آن واژگان و اصطلاحات فلسفی صدرالمتالهین شیرازی را به صورت الفبایی ذکر کرده و در مورد هرکدام با استفاده از متون اصیل فلسفی توضیح داده است. در این اثر، هزارها واژه بیان شده که بسیاری از آن‌ها، به معنای دقیق کلمه، اصطلاحات فلسفی نیست و کلماتی است که در متون فلسفی نیز آمده است و در نوشته‌های ملاصدرا نیز معانی خاصی غیر از معانی لغوی اشان ندارند و گاه از قبیل اصطلاحات فلسفی‌اند، ولی اختصاصی به ملاصدرا ندارند و از اصطلاحات ویژه حکمت متعالیه شمرده نمی‌شوند. در این کتاب، اصطلاحات فلسفی بر طبق حروف الفبا تنظیم شده و توضیحات مفصلی در مورد هریک بیان گردیده است.