کتابخانه مجازی ادبیات

در زمان چاپِ این کتاب، بخش نسخه‌های خطی «کتابخانه مولانا آزاد» در دانشگاه اسلامی عَلیگَر در هندوستان تقریباً 4500 نسخه خطی داشت که قریباً 1000 عنوان آن درباره تصوف بود. در این کتاب فهرست نسخه‌های خطی عربی و فارسی آورده شده است.

این کتاب دربرگیرنده فهرست فهرست تفصیلیِ نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه مولانا آزاد در دانشگاه اسلامی عَلیگَر درباره داستان‌های کهن، فلسفه، مذهب می‌باشد.

مذکر احباب، کتابی است به زبان فارسی نوشته سید حسن خواجه نقیب الاشراف بخاری ‌ که به شرح حال ۲۹۲ تن از شاعران ، سلاطین ، صوفیان و عالمان و خویشاوندان مؤلف که در ماوراءالنهر می‌زیسته‌اند می‌پردازد. آقای احمد گلچین معانی سال اتمام این تذکره ۹۷۴ ق را دانسته است. به گفته مصحح سال ۹۷۴ ق. به لحاظ سال اتمام نخستین تحریر تذکره قابل قبول است؛ اما این سال را نباید به عنوان سال اتمام صورت نهایی کتاب تلقی کرد، چرا که مولف از ۹۷۴ تا ۱۰۰۵ ق. پیوسته به تذکره اش نظر می‌انداخته و مطالبی را می‌پیراسته و نکاتی را به تذکره اش می‌افزوده است. مصصح سپس دلایل خود را بر این که سال ۹۷۴ ق. سال اتمام صورت نهایی کتاب نیست، ارائه می‌کند. انگیزه مولف از نگارش این اثر، اجابت خواسته برخی از دوستان و برادران بوده که از وی خواسته‌اند، اسامی برخی از فضلا را در تذکره‌ای گردآورد تا یادشان ماندگار شود. کتاب مشتمل بر یادداشت و نیز مقدمه‌ای مبسوط به قلم مصصح آقای نجیب مایل هروی، دیباچه‌ای به قلم مولف، یک مقاله و چهار باب و یک خاتمه است. مقاله خود مشتمل بر دو رکن و هر یک از دو رکن مشتمل بر دو فصل می‌باشد. باب اول تا چهار م کتاب نیز هر یک مشتمل بر چهار فصل است. این کتاب یکی از مهم‌ترین منابع ادبی، تاریخی مربوط به ماوراءالنهر در قرن دهم هجری است. اطلاعات تاریخی- فرهنگی جالبی درباره دربار ازبکان ، شیبانیان و خانان خیوه و خوارزم در آن مندرج است. در دیباچه کتاب، مولف به تعریف شعر و بیان شرافت آن و نیز انگیزه خود از نگارش این کتاب پرداخته و ترتیب مطالب کتاب را بیان می‌دارد. رکن اول از مقاله کتاب به بیان احوال سلاطین چنگیزخانی (شیبانی) ضمن دو فصل اختصاص یافته است: در فصل اول از سلاطین چنگیزخانی که وفات کرده‌اند، یاد می‌شود. نظیر: ابوالفتح محمد شیبانی ، عبیدالله شیبانی ، رستم بهادرخان و... و در فصل دوم از سلاطینی که در زمان مولف در قید حیات بوده‌اند، یاد می‌شود. نظیر: ابوالفتح سلطان سعیدخان ، دوست محمد سلطان و...در فصل اول از رکن دوم که به شرح حال سلاطین جغتایی اختصاص یافته، سلاطینی که رحلت کرده‌اند، معرفی می‌شوند. نظیر: ظهیرالدین محمد بابرپادشاه، محمد همایون پادشاه، ابراهیم میرزا و... و در فصل دوم دو تن از سلاطینی که در زمان مولف در قید حیات بوده‌اند، معرفی می‌گردند که عبارتند از: سلیمان شاه میرزا، میرزا ابوالقاسم. باب اول از چهار باب کتاب به معرفی گروهی که مولف ایشان را درک نکرده و از دنیا رفته‌اند، باب دوم به معرفی گروهی که وی ایشان را درک کرده و از دنیا رفته‌اند، باب سوم به معرفی کسانی که مولف آنان را درک نموده و تا زمان وی نیز در قید حیات بوده‌اند و باب چهارم به شرح حال کسانی که مولف ایشان را درک ننموده و لکن در زمان مولف هنوز در قید حیات بوده‌اند، اختصاص یافته است. مولف ذیل نام هر یک از افراد، به معرفی اجمالی پرداخته و نمونه‌ای از نظم ایشان را ذکر می‌کند. در خاتمه نیز مولف از نیاکان و پدران و عموها و دایی‌های خویش یاد می‌کند و نمونه‌ای از شعر ایشان را یادآور می‌شود.

این کتاب مشتمل بر بیست نگاشته فارسی دری که پیشینیان منطقه با ذهن و زبان عارفانه/ صوفیانه در گوشه و کنار دویره‌ها و خانگاه‌ها مکتوب کرده‌اند. از این مجموعه نه‌تنها می‌توان در زمینه گونه‌شناسی گونه‌های تاریخی زبان فارسی دری بهره‌مند شد. بلکه می‌تواند توانِ بلند زبان فارسی را در تصویرکردن نکته‌های اخلاقی و اجتماعی آموخت و هم دریافت که چگونه این توان بلند که از 500 هجری به سوی 1000 هجری و بعد از آن نیز می‌آید. به واقع این مجموعه نشان می‌دهد چگونه مفیدترین ذهنیت فکر و فرهنگ فارسی‌زبانان، با درکی نادرست، مضرترین ذهنیت آنان هم تلقی می‌تواند شد.