مازندرانی چند میلیون گویشوار دارد و قدمت آثار مکتوبش به قرنها میرسد، اما شگفت این که نه آثار به درستی شناخته و رازگشایی شده و نه زبان کنونیاش به دقت گردآوری و پژوهیده شده است. در سده نوزدهم میلادی که زبانهای مشرقزمین موضوع تجسس اروپاییان گشت پزوهندگان و سیاحانی چون آلکساندر خوچکو و برزین و بوریس درن و ملگونف و ژاک دو مورگان به گردآوری یا بررسی زبان مازندرانی همت گماشتند.
گویش خراسانی از گویشهای اصیل و مهم زبان فارسی است که به سبب کثرت مردمانی که بدان سخن میگویند و نیز به سبب پایگاه محکمی که زبان فارسی همیشه در خطه خراسان داشته است، شناخت آن بایسته و سودبخش است. بسیاری از واژههایی که در گذشته بخشی از گنجینه زبان فارسی را ساختهاند، امروزه در زبان روزمره کاربرد خود را از دست دادهاند؛ اما در گویش خراسانی هنوز رواج دارند و زنده و کارساز ماندهاند. میان آنها واژههای رسا و زیبا و مفیدی به چشم میخورند که امروز هم میتوانند به کار آیند و بر غنای زبان بیفزایند. این کتاب به همین انگیزهها فراهم آمده است. واژگان این فرهنگ عامیانه و گفتاریاند. واژگان خارجی رایج در پارسی خراسان در این فرهنگ کمتر آمده است.
منظور از این بررسی، نخست ضبط و ثبت گویشهای رو به فراموشینهاده نراق و محلات و بعد از آن برآورد شماره گویشهای زنده و نمونهبرداری از آنها در منطقهای بوده است که از شمال به قم، از خاور به تفرش و اراک و خمین، از جنوب به اصفهان و گلپایگان و از باختر به کاشان محدود میگردد. گویشهایی که در این بخش بدانها سخن گفته میشود، در همه جا «راجی» یا «رایجی» نامیده میشود.
نامه آفرینش، یا «سفر پیدایش»، نخستین بخش از عهد عتیق و مشتمل است بر سرگذشت آفرینش وقصص آدم و فرزندانش، نوح، ابراهیم، اسماعیل، اسحاق، یعقوب و یوسف. از عهد عتیق چندین ترجمه فارسی به خط عبری در دست است. قدیمترین ترجمهها عبارت از پارههای ناقصی است از شش نسخه کتابت شده در زمانی پیش از عصر مغول، که هنوز انتشار نیافته است. کتابی که در این جا مورد گفتگو است برگردان نسخه واتیکان به خط فارسی است و به منظور تدریس تاریخ زبان فارسی به دانشجویان کرسی ایرانشناسی دانشگاه دولتی ایروان فراهم آمده است. این ترجمه از دیدگاه تاریخ زبان فارسی واجد اهمیت بسیار است. دکتر ملیکیان در مقدمه تفصیلی کتاب زمان نگارش آن را سدههای پنجم و ششم هجری برآورد کرده است.
گروه گویششناسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی طرح گنجینه گویششناسی را پی افکنده که در طی آن گویشهای رایج در کشور، استان به استان، گردآوری خواهد شد. نخستین محصول این طرح، دفتر اول گنجینه گویششناسی فارس که در این مقاله بررسی میشود.