استاد سیدمحمد محیط طباطبایی سالها به عشق معنویت و ایران دوستی و اسلامشناسی قلم زد و تدریس کرد و آثار گرانقدر و جاودانی از خود به یادگار گذاشت. حاصل عمر پربرکت استاد دهها کتاب و مقاله و سخنرانی و مصاحبه است که هر یک در نوع خود کمنظیر بلکه بینظیر میباشد. از انجا که سالها قبل از این استاد محیط به تصحیح و تحشیه و چاپ کتاب ارزنده بهارستان جامی همت گماشتند به همین مناسبت این مقاله را به پاس فضل تقدم و تقدم فضل ایشان به روح پاک آن استاد دانشمند تقدیم میکنم: سخنشناسان شیوههای نویسندگی را به: شیوه مرسل ـ مسجع و مصنوع تقسیم میکنند. نثر مرسل نثری است ساده و روان و عاری از صنایع بدیعی مانند اغلب آثار منثور عهد سامانی. نثر مسجع نوعی نثر آهنگین است که عنصر اصلی آن سجع میباشد و در عین حال از صنایع دیگر نیز بهرهمند است. مانند: گلستان شیخ اجل سعدی، رسائل خواجه عبدالله انصاری، پریشان فاآنی، بهارستان جامی و منشأت قائم مقام. نثر مصنوع و مزین نثری است که صنایع ادبی در حد افراط در آن راه یافته و در برخی موارد فهم مطالب را دشوار ساخته است.
موضوع کتاب حاضر در مورد زندگی نامه امیر عنصرالمعالی کیکاووس نویسنده کتاب قابوسنامه تالیف غلامحسین یوسفی که توسط انتشارات دانشگاه تهران منتشر شده است.
صدرالدین محمدبن ابراهیم بن یحیی شیرازی که به صدرای شیرازی و ملاصدرا و صدرالمتالهین نامبردار است از فیلسوفان جامع و صاحب نظر روزگار صفوی است و او اگرچه در کتابهای خود به ویژه در اسفار روش جمع و گرد آوردن نوشته های دیگران را پیش گرفته بود ولی خود او هم در مبحث تعقل و خیال و مثل و حرکت و حدوث عالم و نفس و معاد رای و پندار خاصی دارد که از خود او است و کتر در آثار دیگران دیده می شود. آثار مسلم صدرای شیرازی بر روی هم به چهل کتاب و رساله و مقاله و نامه می رسد که جز سه اصل همه به عربی است و اینک آنها را میشناسم. گذشته از آنها نام 18 اثر است که در فهرستها و سرگذشت نامه ها از آنها یاد شده و برخی از انها باید از صدرالدین محمد دشتکی شیرازی و برخی از پسر خود صدرا باشد و برخی هم گویا نام دیگر رساله های خود صدرای شیرازی است و برخی را هم من چون نسخه انها را ندیده ام نتوانسته ام درباره آنها داوری کنم همه اینها پس ازیاد کردن آثار صحیح شیرازی بنام آثار منحول و مشکوک برشمرده میشود.
تاریخنویسی در زبان فارسی با شاهنامهها آغاز میشود که در حکم تاریخ عمومی ایران است. برخی از تواریخ در متکفلترین سبک نثر نوشته شده و بعضی دیگر بالعکس کوتاه و خشک است، ولی قسم اول فزونی دارد. تواریخ فارسی یا شامل مسائل مربوط به تاریخ عمومی هستند با اختصاص به تاریخ سلسلههای معینی از پادشاهان دارند. در این کتاب تنها به انتخاب قسمتهایی از چند تاریخ مهم و معتبر بسنده شده است.
مرزبان نامه کتابی است مشتمل بر حکایات و تمثیلات و افسانههای حکمت آمیز که مانند کلیله و دمنه از زبان جانوران فراهم آمده است. این کتاب را اسپهبد مرزبان بن رستم از ملوک آل باوند در اواخر قرن چهارم به زبان طبری نوشته است. بعدها این کتاب دو بار به فارسی دری ترجمه شد. نخستین بار محمد بن غازی الملطیوی، وزیر شاه سلیمان بن قلج ارسلان از سلاجقه روم، ترجمه مرزبان نامه را در 598 ق به پایان برد و آن را روضه العقول نامید. پس از آن سعدالدین وراوینی نویسنده و ادیب ایرانی از ملازمان خواجه ابوالقاسم ربیب الدین، وزیر اتابک آذربایجان، بی آنکه از کار ملطیوی باخبر باشد، میان 607 تا 622 ق آن را به نام ربیب الدین در نه باب، یک مقدمه و یک ذیل به فارسی دری برگردانید. تفاوت آن با روضه العقول در استفاده کمتر از لغات عربی غریب و بهرهگیری بیشتر از اشعار فارسی است. جزوه حاضر منتخبی است از این کتاب سودمند که باب چهارم آن را شامل است.