این مقاله که بهمناسبت چهارمین سال تجلیل «روز رودکی» به نگارش درآمده است، تاریخچه پاسداشت این شاعر بزرگ را در میان قوم تاجیک بررسی میکند. نخستین بار بعد از نگارش کتاب نمونه ادبیات تاجیک تألیف صدرالدین عینی بود که رودکی در جمهوری تاجیکستان همچون رمز افتخار میراث فرهنگ و ادب گردید و در اوایل سال ۱۹۲۶م وزارت معارف جمهوری مختار تاجیکستان در نوروز تأسیس و تجلیل «روز رودکی» را اعلام نمود. انتشار مقاله مفصلی درباره رودکی و نیز مجموعهای بهنام استاد رودکی از سوی صدرالدین عینی در سال ۱۹۴۰م به شهرت این شاعر بزرگ در بین مردم تاجیک افزود؛ تا آنجا که جشن ۱۱۰۰سالگی رودکی در ۱۴ اکتبر ۱۹۵۸م با شکوه تمام آغاز یافت. همایش اولین بنیاد رودکی ۱۲ اکتبر سال ۲۰۰۰م در پنجکنت باعنوان «یاد رودکی در دیار رودکی» برگزار شد و در آن دانشمندان تاجیک و گروه محققان ایرانی حضور داشتند. ۲۲ سپتامبر سال ۲۰۰۲م نیز در تاجیکستان تجلیل نخستین روز رودکی با شکوه شایسته برپا شد و امسال (۲۰۰۵) نیز چهارمین سالی است که مراسم تجلیل از «روز رودکی» برگزار میشود
ابوعبدالله جعفر بن محمد بن حکیم بن عبدالرحمن بن آدم متخلص به رودکی و مشهور به استاد شاعران (زادهٔ ۲۴۴، رودک - درگذشتهٔ ۳۲۹ هجری قمری) نخستین شاعر مشهور ایرانی-فارسی حوزه تمدن ایرانی در دورهٔ سامانی در سدهٔ چهارم هجری قمری و استاد شاعران این قرن در ایران است. رودکی، شاعر و استاد سمرقندی نامش بر تارک ادوار شعر فارسی میدرخشد، هر وقت سخن از نخستین شاعر بزرگ تاریخ ادب فارسی دری به میان آید مسلماً نام رودکی بیش از هر نامی در خاطرهها جلوهگری میکند. این شاعر بزرگ که فضل تقدم او بر همۀ شاعران در اقوال شاعران بزرگ همعصر او و بعد از او دیده میشود در زمانی که شعر فارسی دری هنوز مراحل کمال خود را نپیموده بود اشعاری سرود که بعضی از آنها که در معدود اشعار باقی ماندۀ از او، دیده میشود با بهترین اشعار بزرگترین شعرای فارسی زبان برابری میکند. شعر او علاوه بر جنبۀ کیفی از نظر کمّی نیز از مزیتّی خاص برخوردار بوده است و بالاترین رقم در تعداد اشعار به او نسبت داده شده است ولی متأسفانه از ابیات کثیر او که حتی به یک میلیون و سیصد هزار بیت هم بالغ دانستهاند کمتر از هزار بیت او به جای مانده که از این مقدار نیز بعضی ابیات انتسابش به رودکی محل تردید محققان است و یا در دیوان دیگر شاعران نیز دیده شده است. از رودکی دیوانی و مجموعهیی بهجا نمانده است که مورد تحقیق پژوهندگان قرار گیرد و آنچه گرد آمده است مجموعۀ ابیات متفرقی است که از لابلای اوراق تذکرهها و جُنگها و کتب علوم ادبی به دست آمده است. نخستین دانشمندی که برای جمع آوری اشعار او همّت گماشت شادروان استاد سعید نفیسی بود که تحقیق گستردهیی دربارۀ اشعار وی به عمل آورد و حاصل زحمات ممتد استاد نفیسی کتابی جامع است به نام «محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی» که چاپ اول آن در سال ۱۳۰۹ شمسی انتشار یافت. سپس در سال ۱۹۵۸ میلادی اثر تحقیقی دیگری در تاجیکستان توسط عبدالغنی میرزایف به طبع رسیده است که در پایان کتاب، مجموعۀ اشعار به دست آمدۀ رودکی که زیر نظر ی. براگینسکی جمع آوری شده الحاق گردیده است. این مجموعه اشعار یک بار در مسکو در سال ۱۹۶۴ جداگانه به چاپ رسیده و بار دوم چاپ افست آن در تهران انتشار یافته است. چون دیوان رودکی از قرون گذشته به جای نمانده که مورد تحقیق قرار گیرد بناچار آشنایی با اشعار او جز از طریق آثار یاد شده مقدور نیست. در کتاب حاضر با استفاده از مجموعههای مذکور، حواشی و توضیحاتی بر قطعهها و قصیدهها و تغزّلات او نوشته شد تا برای دوستداران شعر کهن فارسی و دانشجویان مفید افتد
در آغاز سال روان خورشیدی رئیس جمهور افغانستان، ایران و تاجیکستان در شهر دوشنبه تصمیم می گیرند تا نمادهای فرهنگی و تمدنی جغرافیای تاریخی سه کشور تجلیل نمایند نگرشی که مبتنی بر همگرایی معطوف به ثبات منطقی و پیوند پایدار سه کشور است. این تصمیم باعث امضا بیانیه مشترک در تاریخ 5 و6 برج حمل 1387 بر تجلیل از هزار و یک صد و پنجاهمین سال زاد شاعر تیره چشم روشن بین یعنی رودکی و جشن نوروز سال روان صحه می گذارد. این مجموعه یادگار از چنان همایشی است
سمرقند برای پژوهندگان و علاقمندان به جستجو در پهنه فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی، نامی آشنا و ارجمند است. پس از اسلام که زبان فارسی در حوزه فرهنگی ماوراءالنهر و بهویژه سمرقند زایشی دوباره یافت و فارسی دری نام گرفت، این شهر، شاعران و ادیبان بسیار بزرگی را در خود پرورد. از اینرو گفتار و گویش سمرقندیان از عصر رودکی تاکنون با همه فرازوفرودها، همچنان نغز و ناب مانده است که میتواند معیاری باشد برای شناخت صورتهای نخستین و اصیل بسیاری از واژگان فارسی. این کتاب حاصل تراوش خامه دانشمند تاجیک است که خود در سمرقند زاده شده و نتیجه جستجوها و تتبعات خود را درباره گویش سمرقندیان در این کتاب گردآوری کرده است.