افسانهها بهطور کلی در زندگی و ادبیات هر قوم و ملتی دارای اهمیت و شایسته مطالعه است. در کولاب و منطقههای دیگر سرزمین ختلان نیز افسانه دارای جایگاه ویژهای بوده و توجه محققان را بهمنظور گردآوری فولکلور مردم این منطقه برانگیخته است. نگارنده این مقاله نیز چند سالی است که به گردآوری مواد فولکلوری مشغول بوده و در طی سالها تحقیق و براساس دیدهها و پرسشها به این نتایج دست یافته است: 1. افسانه همچنان بین مردم کولاب معمول است؛ 2. در بین افرادی که سی تا پنجاه سال دارند، دانندگان افسانه وجود دارد؛ 3. در بین اشخاصی که بین هجده تا سی سال دارند، افراد خیلی کمی افسانه میدانند و توجه کمتری به شنیدن و نقل آن دارند؛ 4. در بین خردسالان و جوانانی که از چهار تا پانزده سال دارند، ادامه داشتن سنت افسانهگویی را میتوان مشاهده کرد. البته، این نتایج براساس دیدهها، شنیدهها و پرسشهای سالهای گوناگون فقط یک نفر صورت گرفته است و برای رسیدن به نتایج صحیح کارهای میدانی دقیق لازم است و مهمترین این کارها پیش از همه ثبت کردن افسانههاست؛ بهطوری که اگر این متنهای افسانهای در ویدئو ثبت شود، برای پژوهندگان مواد علمی ارزندهای بهجای خواهد ماند
هفتاد سال پیش کودکی در یوش مازندران دیده به جهان گشود که مقدر بود بعدها نیمای نیماور (نام آور) گردد. نیما در طی زندگانی ادبی خود در داستان نویسی، نمایش نامه نویسی، نگارش مباحث ادبی به آزمایش پرداخته است، ولی آنچه که او را نامبردار ساخته جنبه شاعری اوست. در شعر نیز وی مراحل مختلف را طی کرده: سرودن اشعاری که شکل و قالب و مضمون آنها به سبک قدماست ولی مضمون آنها نو و بکر می باشد و سرودن اشعار به سبک نو. از این سه نوع، آنچه که شخصیت نیما را نشان می دهد دسته اخیر است. پس از درگذشت نیما بنا به وصیت وی کار تدوین و چاپ آثار فراوان و گرانقدرش با یاری همسر و فرزند و چند تن از یاران صمیم آن مرحوم با مراقبت نویسنده آغاز شد و نخستین شماره به عنوان افسانه و رباعیات و دومین شماره به عنوان "ماخ اولا" به همت و علاقه بی شائبه آقای سیروس طاهباز و همراهی آثای شراگیم فزرند ایشان منتشر شده است
داستان نامة بهمنیاری، عنوان مجموعهای است از مَثَلهای عامیانة فارسی گردآوردة احمد بهمنیار. کتاب در یک جلد ، شاملِ یک مقدمه، یک دیباچه و 32 فصل تدوین شده است. دیباچة کتاب نوشتة گردآورندة مجموعه و شامل تعریف و تحقیقی در بارة مَثَل، تشبیه و تمثیل و چگونگی گردآوری مثلها است. « داستان نامه بهمنیاری » دارای 6016 مَثل است. با وجود این تعدادِ انبوه از مَثل، هر قدر هم كه اهل مطاله آثار ادبی باشیم، باز طبیعی است كه شمار بسیاری از این مثلها را حتی یك بار هم نشینده باشیم. این، خود ارزش دیگر این كتاب را برای ما عیان میكند؛ چه بسا اگر بزرگانی چون احمد بهمنیار یا علیاكبر خان دهخدا به جمعآوری مَثلهایی كه در چندین دهه گذشته بر زبان مردم روستاها و شهرهای دور و نزدیك این سرزمین رواج داشتند، كمر همت نمیبستند و آنها را در كتابهای خود ثبت نمیكردند، امروز بخش عمدهیی از این مثلها نیز در صندوقِ سینه مردمانی كه امروز در خاك خفتهاند، تا ابد محبوس میماندند. مثلها در 32 فصل به ترتیب حروف الفبا تنظیم و آورده شدهاند. بهمنیار فایدة بررسی و مطالعة مَثَلها را آگاهی از شیوة زندگی اجتماعی و انفرادی مردم و دریافت درجة تربیت و تمدن و پایة ترقی و تنزل و چگونگی عقاید و احساسات آنان میداند.از ویژگیهای بسیار مهم كتاب «داستاننامه بهمنیاری» این است كه در این اثر ریشه پیدایش و بهاصطلاح، مأخذ شماری از مثلهای ادبیات فارسی شرح داده شده است.
افسانه یکی از ژانرهای خیلی گسترده، مشهور، سرگرمکننده، تربیتدهنده و دوستداشتنی مردم است که برای رشد کمالات معنوی انسان در دوام چندهزارساله نقش برازنده را اجرا نموده است. در این کتاب درباره اصطلاح علمی، تفاوت ژانر افسانه از ژانرهای دیگر، تاریخ گردآوری، نشر و تحلیل فقط افسانههای مردم فارسیزبان ـ در ایران، افغانستان و تاجیکستان ـ سخن گفته شده است.
شاعر شیرین کلام و خوش بیان کمال خجندی که در سده چهاردهم میلادی زندگی کرده است، در تاریخ ادبیات مردم فارسی زبان با آثار دلانگیز و بخصوص با غزلیات دلنشین خود شیفتگان ادب گهربار فارسی را شیدا نموده است. غزلیات ساده، پرمعنا و رنگین او که به گویش مردم تمام مناطق فارسی گویان جهان خیلی نزدیک است، در زمان خود شاعر و بعد از وفاتش نیز خیلی مشهور و شناخته شده بود و هست. از این رو از این کلام پراحساس و هیجان انسانی عاشقانه و معشوقان، سازندگان و خوانندگان و عموماً دلدادگان آفریدههای او لذت معنوی برده، اندیشه و افکار خویش را با این گفتههای پر از فکر بکر صیقل میدهند. ما در این مقاله مختصر قصد نداریم درباره تمام آثار این شاعر نازک بیان سخن برانیم. در اینجا در مورد کتابی که محقق جوان ب. مقصوداف ـ که سالهاست به تحقیق و تحلیل آثار کمال مشغول است ـ نگارش یافته یادآور میشویم.