نام و نام خانوادگی: محمدصالح برغانی
تولد: 1140-برغان،تهران
وفات: 1234-کربلا،عراق
تخصص: فقیه، تاریخ پژوه، ادب پژوه و محقق.
تولد و تحصیل: عالم ربانی و فقیه قرآنی، ملامحمد صالح برغانی از مجتهدان برجسته و بنام شیعه در قرن سیزدهم هجری قمری به شمار می رود. وی که برادر شهید ثالث ملامحمدتقی برغانی می باشد، در روستای برغان واقع در شمال غربی شهرستان کرج در بیت دانش و تقوا دیده به جهان گشود. شیخ محمد از نوجوانی به فراگیری علوم عربی و فنون ادب در نزد پدر پرداخت و در حالی که حافظ قرآن بود به قزوین رفت و سطوح عالی فقه و اصول را در نزد اساتید برجسته آن شهر فراگرفت، سپس اندک زمانی از محضر فرزانگان اصفهان بهره جست و سرانجام راهی عتبات مقدسه در عراق گردید و به حوزه درسی وحید بهبهانی در کربلا راه یافت. چندی بعد بر اثر شیوع وبا ناچار به بازگشت به ایران شد و در حوزه های علمیه اصفهان، قم و خراسان ادامه تحصیل داد.
مراجعت مجدد به عتبات: مرحوم برغانی مدتی بعد، برای بار دوم عازم عتبات عالیات گردید و از حوزه درسی سیدمهدی بحرالعلوم، شیخ جعفر کبیر و... بیشترین استفاده علمی و اخلاقی را برد و به درجه اجتهاد نائل گردید.
از منظر بزرگان: علامه سیدمحمدباقر خوانساری در تجلیل از مقام علمی مرحوم برغانی نوشته است: حاج ملاصالح برغانی... شاگرد و مجاز از صاحب ریاض است نامبرده فاضلی کامل و فقیهی باذل و از معاصران است، آثاری دارد از جمله مخزن البکا و... مؤلف کتاب قصص العلما نیز می نویسد: حاجی ملامحمدصالح برغانی، ایشان برادر شهید ثالث، نهایت عابد و زاهد و متتبع در اخبار بلکه سلمان عصر بوده... در فقه درجه اول اجتهاد را داشته و دائما مشغول کار و مطالعه و تألیف و تدریس بوده و در امر به معروف و نهی از منکر، راسخ و در ابکا بر سیدالشهدا علیه السلام اهتمام تمام داشته... این فقیه برجسته در حدود 1220 قمری به ایران بازگشت و پس از سکونت در تهران، کرسی تدریس و فتوا و زعامت و رهبری دینی را به عهده گرفت و کثیری از طلاب و مشتاقان علوم دینی از حوزه درسی وی بهره مند گردیدند.
فتوای تاریخی: در زمان اقامت آیةاللّه برغانی در تهران، حوادث تلخی چون دخالت برخی دولت های غربی در امور داخلی ایران و اشغال مناطقی از شمال کشور توسط روس ها و از طرف دیگر بی کفایتی فتحعلی شاه قاجار باعث شد تا این فقیه بیدار به نجات و یاری کشور اسلامی بشتابد. ایشان با صدور فتوایی تاریخی هر گونه جنگ و قرار داد صلح و مذاکرات با دولت های خارجی را مشروط به اذن فقها دانسته و مسئله ولایت فقیه را در عصر غیبت کبری مطرح کرد.
تبعید به عراق: در پی این ماجرا، شاه قاجار کینه برغانی ها را به دل گرفت و دستور تبعید ایشان و دو برادرش، شهید ثالث (ملامحمد تقی) و ملاعلی برغانی را به کشور عراق صادر کرد. آیةاللّه برغانی از عراق راهی حجاز شد و با اقامت در مکه مکرمه به تدریس فقه جعفری و معارف اهل بیت علیهم السلام به نحوی که هماهنگ با یکی از مذاهب اربعه بود، پرداخت؛ بعد از چندی به عراق بازگشت و در کربلا و نجف کرسی تدریس فقه و تربیت طلاب و فضلا را عهده دار شد. و سرانجام در معیت شیخ جعفر کاشف الغطاء به ایران بازگشت و در قزوین سکنی گزید.
خدمات فرهنگی: علامه برغانی با سکونت خود در قزوین و تأسیس چند مدرسه علوم دینی به شیوه تخصصی و جدید در رشته های مختلف فقه و اصول، حدیث و تفسیر، فلسفه و عرفان و طب و داروسازی، این شهر را به پایگاه مهم علوم عقلی و نقلی تبدیل کرد. این مجموعه آموزشی که به مدرسه صالحیه نامیده شد، با اهتمام ویژه برغانی به محل رشد زبده ترین دانشمندان علوم عقلی و فلسفه در زمان خود تبدیل گردید و برکات فراوانی به همراه داشت، حتی در حوزه های علمیه نجف و کربلا و بسیاری از دیگر محافل علمی تأثیرگذار بود.
مبارزه با فرقه های انحرافی: از حوادث مهم دوران زندگی علامه برغانی که نقطه عطفی در تاریخ شیعه و ایران محسوب می گردد، برخورد تند و قاطع خاندان آل برغانی با جریان انحرافی شیخیه و بابیه است که علامه برغانی همراه برادرانش از طریق بحث و مناظرات علمی، ماهیت انحرافی این فرقه را که مورد حمایت دربار قاجار بود، روشن کرد و سرانجام با فتوا و حکم به کفر رهبر آن (شیخ احمد احسایی) این فرقه ضاله را به انزوا کشانید.
تألیفات: علامه برغانی در عرصه قلم، حدود سیصد کتاب، رساله و حاشیه از خود به جای گذاشت و در اکثر علوم صاحب نظر بود. آثارش در پنجاه و چهار عنوان جمع آوری شده است که از جمله آنها، تألیفات تفسیری ایشان است. این عالم ربانی در فن تفسیر و علوم قرآنی از نبوغ و مهارت فوق العاده ای برخوردار بود. آقا بزرگ تهرانی وقتی نام مشهورترین مفسران شیعه که بیش از سه تفسیر تألیف کرده اند را می برد، از علامه محمدصالح برغانی نیز یاد می کند.
ارتحال: پس از ارتحال سیدابراهیم قزوینی (صاحب ضوابط)، علامه برغانی با دعوت و اصرار علما و مدرسان مشهور کربلا به عتبات عالیات مهاجرت کرد و با تدریس و حضور خویش، خلا فقدان مرحوم صاحب ضوابط را تا حدی جبران کرد. این عالم ربانی سرانجام در 27 جمادی الثانی سال 1271 قمری در کنار ضریح مطهر حضرت اباعبداللّه الحسین علیه السلام در حالی که مشغول دعا و تضرع به درگاه معبود خویش بود، ندای حق را لبیک گفته و به سرای باقی شتافت. پیکر پاک آن فقیه وارسته، باشکوهی خاص در میان حزن و اندوه بزرگان علما و طلاب و مؤمنین در رواق بالاسر حرم مطهر مولایش حضرت سیدالشهدا علیه السلام به خاک سپرده شد.
آثار:
آثار وی عبارتند از: رساله در "آکل آدم من الشجرهٔ"؛ "برکات‌المشهد‌المقدس" یا "ترجمهٔ عیون اخبار‌الرضا (ع)" ، که در ۱۰۷۵ق در مشهد رضوی تألیف شده"؛ "ترجمهٔ توحید مفضل"؛ "ترجمهٔ صحیفهٔ سجادیه"؛ "ترجمهٔ عهدنامهٔ مالک اشتر"؛ "ترجمهٔ محاضرات راغب"؛ "شرح نهج‌البلاغه"؛ "شرح اشعار مثنوی"؛ شرح فارسی "دعای سمات"؛ "مقامات"؛ "الاامامهٔ". کنزالعرفان فی تفسیر القرآن، بحرالعرفان و معدن الایمان، فن الفقاهه، غنیمةالمعاد فی شرح الارشاد، مخزن البکاء و... .
