رساله محاکمه انسان و حیوان آگاهی های جانورشناسی اخوان الصفا و انتقاداتی را که بر زندگی و تمدن بشری و نظام اجتماعی داشته اند از زبان حیوانات و نیز از زبان جنیان مطرح میسازد و سرانجام عقیده نویسندگان را در موضوع برتری انسان نسبت به حیوانات دیگر و دلایل و تفسیر آیهی "ولقد کرمنا بنی آدم" را بیان می کند و مناظره یا محاکمهای است میان انسان و حیوان که داور و اداره کننده مناظره در این میان پادشاه و حکمای جنیاناند. گفتار آدمیان در جای جای رساله نسبتا متضمن انتقاد و ایراد از آدمیان است نسبتا به تفصیل بیان شده است.
هاشم اعتماد سرابی نویسنده کتاب، در مورد موضوع کتاب می گوید: این نوشته ها یک قسمت از مقالاتی است که در این چند ساله در روزنامه خراسان چاپ شده است، چیزهایی که پیرامون مسائل مختلف نوشته ام. که البته مثل نماز آن مردک گلستان چیزی نبوده که به کار آید. از سستی و نقص اما چرا باز به شکل کتابی در می آید منکه هنوز از رنج شرم "اسائه ادب" فارغ نیامده ام، واقعه ایست مشکلم... احساسی است و امیدی گنگ و خام و اگر با این همه، کمک کوچکی به درک درست شده باشد خود را ماجور یافته ام.
موضوع کتاب حاضر در مورد زندگی نامه امیر عنصرالمعالی کیکاووس نویسنده کتاب قابوسنامه تالیف غلامحسین یوسفی که توسط انتشارات دانشگاه تهران منتشر شده است.